Yr hawl i wrandawiad teg:ar gyfer cynlluniau ombwdsmon

Mae gennych yr hawl i dreial neu wrandawiad teg os yw awdurdod cyhoeddus yn gwneud penderfyniad am eich hawliau sifil (‘penderfynu ar hawliau sifil’), neu os cewch eich rhybuddio neu'ch cyhuddo o drosedd.

Mae gan gynlluniau ombwdsmon awdurdodaeth dros lawer o gyrff cyhoeddus y mae'n rhaid iddynt fodloni gofynion yr hawl hon, gan gynnwys yn y ffordd y maent yn ymdrin â chwynion – hyd yn oed os nad ydynt yn cynnal gwrandawiad neu dreial, fel y cyfryw. Mewn dull sy'n seiliedig ar hawliau dynol, mae cydymffurfiaeth yn galw am brosesau sydd nid yn unig yn dilyn y gyfraith ond sy’n cynnal ei werthoedd sylfaenol.

Mae'r ECHR a'r HRA yn defnyddio'r term ‘penderfynu ar hawliau sifil’, tra bod yr ICCPR yn cyfeirio'n fwy cyffredinol at ‘hawliau’. Mae'r hyn sy'n gyfystyr â ‘hawl sifil’ o dan yr ECHR yn esblygu, ond mae dyfarniadau yn Llys Hawliau Dynol Ewrop wedi sefydlu bod cysylltiadau cyfreithiol rhwng pobl breifat yn cael eu hystyried yn ‘sifil’, gan gynnwys:

• hawliadau anafiadau personol
• difenwad
• hawliadau torri contract
• anghydfodau ariannol ar ôl ysgariad

Mae yna gyfyngiadau ar yr hawl hon mewn rhai sefyllfaoedd – er enghraifft, os byddwch yn mynd heibio'r terfyn amser i gyflwyno achos neu barhau i ddod ag achosion heb deilyngdod.

Gellir gwahardd y wasg a'r cyhoedd o wrandawiadau er budd cyfiawnder, neu er enghraifft os yw'r gwrandawiad yn ymwneud â phlant neu bobl ifanc. 

Nid yw'r rhestr ganlynol yn gynhwysfawr a gall sgôp yr hawl newid:

• tribiwnlysoedd cyflogaeth)
• plant (Tribiwnlys Haen Gyntaf ar gyfer anghenion addysgol arbennig ac anabledd; tribiwnlysoedd anghenion addysgol arbennig; neu benderfyniadau cynllun addysg, iechyd a gofal (EHC))
• Gorchmynion Ymddygiad Gwrthgymdeithasol
• addysg (gweithdrefnau atal a diarddel)
• cynllunio (mae penderfyniadau corff yr apêl yn destun adolygiad barnwrol Alconbury [2001] UKHL 23)
• Gwasanaeth Llysoedd a Thribiwnlysoedd EM
• Asiantaeth Cymorth Cyfreithiol
• cyfraith eiddo
• cyfraith teulu, gan gynnwys gwarchod am blant a’u gofalu Olsson v Sweden 1992
• anghydfodau nawdd cymdeithasol, lles, pensiynau a budd-daliadau Salesi v Yr Eidal 1993
• hawliadau iawndal yn dilyn cadw neu artaith anghyfreithlon
• yr hawl i ymarfer proffesiwn
• tynnu’r awdurdod i redeg clinig meddygol yn ôl
• diddymu trwydded i weithredu tacsi

Gall gwladwriaethau warantu'r hawl i dreial teg drwy nifer o fecanweithiau, gan gynnwys cymysgedd o lysoedd a thribiwnlysoedd cyffredinol ac arbenigol, fel yn y DU.

Gyda'i gilydd, rhaid i'r mecanweithiau hyn sicrhau tair egwyddor eang:

• mynediad i lys
• tegwch gweithdrefnol
• rhwystrau ariannol cymesur

Mynediad i lys

Rhaid i unigolion gael mynediad at lysoedd a thribiwnlysoedd sydd â'r pŵer i archwilio'r holl ffeithiau a'r gyfraith sy'n berthnasol i achos, a gwneud penderfyniad cyfrwymol. Ni fyddai corff sy'n gallu gwneud argymhellion yn unig yn cyfrif fel llys neu dribiwnlys, fel yn Benthem v Yr Iseldiroedd 1985.

Rhaid i lysoedd a thribiwnlysoedd:

• cael ei sefydlu yn ôl y gyfraith

Nid yw cael swyddogaethau nad ydynt yn gyfreithiol yn atal corff rhag cael ei ystyried yn dribiwnlys.

• bod â’r gallu i wneud penderfyniadau cyfrwymol

Rhaid cael sicrwydd cyfreithiol yn ei benderfyniadau. Unwaith y bydd dyfarniad wedi'i wneud, dylai fod yn derfynol ac yn gyfrwymol, heb risg o gael ei wyrdroi gan awdurdod nad yw'n gyfreithiol (Van de Hurk v Yr Iseldiroedd 1994).

• bod yn annibynnol

Rhaid i lysoedd a thribiwnlysoedd fod yn annibynnol ac ymddangos eu bod yn annibynnol. Mae hyn yn cynnwys tryloywder o ran sut y penodir aelodau, telerau swydd, a sut yr ymdrinnir â phwysau allanol a gwrthdaro buddiannau.

• bod yn ddiduedd

Rhaid i farnwyr a beirniaid fod yn ddiduedd a pheidio â chaniatáu argyhoeddiadau personol i ddylanwadu ar eu barn. Gan ei fod yn anodd profi natur ddiduedd yn wrthrychol, mae’n cael ei dybio oni bai bod tystiolaeth i'r gwrthwyneb.

Gallai tystiolaeth o'r fath fod yn gyfranogiad mewn achos blaenorol, fel yn Hauschildt v Denmarc 1989. Ond yn Albert a Le Compte v Gwlad Belg 1983, nid ystyriwyd bod cyfranogiad meddygon a oedd yn ymwneud ag achos a oedd yn ymwneud â'u corff proffesiynol yn torri ar ddidueddrwydd. Rhaid ystyried pob achos yn ôl ei rinweddau.

Tegwch gweithdrefnol

Mae tegwch gweithdrefnol yn gofyn am:

• y cyfle i gyflwyno'r achos

Weithiau cyfeirir at hyn fel ‘achosion gwrthwynebus’. Yn y bôn, mae'n rhaid i'r ddau barti gael y cyfle i wybod a rhoi sylwadau ar arsylwadau a thystiolaeth ei gilydd sydd wedi'u nodi gyda'r bwriad o ddylanwadu ar benderfyniad y llys neu'r tribiwnlys. (Ruiz-Mateos v Sbaen 1993).

• cydraddoldeb arfau

Mae hyn yn cyfeirio at gydraddoldeb gweithdrefnol rhwng y ddwy ochr. Rhaid iddynt allu cyflwyno eu hachosion dan amodau nad ydynt yn rhoi naill un neu’r llall o dan anfantais, gyda thriniaeth gyfartal i dystion a mynediad at yr holl wybodaeth berthnasol. Dyfarnwyd bod atal mynediad neu wrthod bodolaeth dogfennau yn torri'r egwyddor hon yn McGinley ac Egan v DU 1998, ond nid yw'n ymestyn i warantu cymorth cyfreithiol neu gymorth ariannol arall.

Pan fydd balans y pŵer yn anghytbwys iawn gall llys neu dribiwnlys gymryd camau i'w wneud yn decach i'r blaid sydd â llai o bŵer. Er enghraifft, drwy gymryd amser i wirio bod y parti heb gynrychiolaeth yn deall y broses ar bob cam, neu drwy gyfarwyddo bod yr ochr a gynrychiolir yn paratoi'r holl fwndeli a phapurau llys ar gyfer y gwrandawiad, gan gynnwys ar gyfer yr ochr heb gynrychiolaeth, neu drwy roi mwy o amser i gydymffurfio â gorchmynion llys. Gallai hyn ddigwydd, er enghraifft, pan fydd unigolyn heb gynrychiolaeth yn gwrthwynebu asiantaeth y llywodraeth sydd â chynrychiolaeth gyfreithiol lawn.

• gwrandawiad cyhoeddus – nid oes ei angen bob amser

Mae hyn yn cynnwys yr hawl i fod yn bresennol ac i gymryd rhan yn effeithiol mewn achosion, i fynnu mynediad i'r cyhoedd a'r cyfryngau, ac i'r llys wneud ei farn yn gyhoeddus.

Fel rheol gyffredinol mae gwrandawiadau'n gyhoeddus, fodd bynnag, mae rhai mathau o achosion yn cael gwrandawiad preifat, er enghraifft achosion sy'n cynnwys plant neu bobl ifanc, tribiwnlysoedd iechyd meddwl, gwrandawiadau yn y llys amddiffyn. Gall y llys wahardd y wasg a'r cyhoedd os credant y bydd o fudd i gyfiawnder, neu os yw'r achos yn sensitif iawn. Yn ogystal, penderfynir ar rai achosion ‘ar y papurau’ os yw hynny'n gymesur â'r hyn sy'n cael ei bennu.

Rhwystrau ariannol cymesur

Cymorth cyfreithiol

Nid yw'n ofynnol i wladwriaethau sicrhau bod cymorth cyfreithiol ar gael ar gyfer pob achos, dim ond rhai mathau o achosion. Mae hyn yn dibynnu ar bwysigrwydd yr hyn sydd yn y fantol, cymhlethdod y gyfraith, a gallu ymgeiswyr i gynrychioli eu hunain. Efallai na fydd cymorth cyfreithiol yn unig yn ddigon; rhaid i'r awdurdod perthnasol sicrhau bod y cymorth ariannol yn sicrhau cyfreithiwr (Bertuzzi v Ffrainc 2003).

Mae'r Asiantaeth Cymorth Cyfreithiol yn gyfrifol am ddarparu cymorth cyfreithiol yng Nghymru a Lloegr, yn ôl ei chodau a'r gyfraith. Mae newidiadau diweddar i gymorth cyfreithiol wedi lleihau ei argaeledd a gall pobl ddefnyddio cynlluniau ombwdsmon fel dewis amgen i achos llys costus.

Ffioedd llys

Gall gwladwriaethau ei gwneud yn ofynnol i ymgeiswyr dalu ffioedd i gael mynediad i lysoedd sifil, ond ni ddylent roi baich anghymesur ar yr ymgeisydd ac amharu ar eu mynediad hanfodol i lys, fel yn Unison v Yr Arglwydd Ganghellor 2017.

Dylai'r tair egwyddor eang – mynediad i lys, tegwch gweithdrefnol a rhwystrau ariannol cymesur – eich hysbysu pan fyddwch yn delio â chwynion ac ystyried sut mae sefydliad wedi rhoi sylw i'r hawl.

Os ydych yn bwriadu argymell bod achwynydd yn dilyn hawliad cyfreithiol yn hytrach na weithredu drwy’r cynllun ombwdsmon, gwiriwch argaeledd cymorth cyfreithiol a'r tebygolrwydd y bydd yr achwynydd yn cael neu'n cael gafael ar arian digonol i wneud hawliad o'r fath.

Beth i'w wneud os yw'r hawl hon yn berthnasol i'ch achos

Dylech geisio sefydlu:

• a oedd y broses gwneud penderfyniadau yn deg ac yn ddiduedd
• beth yw canfyddiad yr achwynydd o ragfarn, os o gwbl, a pham y daeth i’r canfyddiad hwnnw
• a oedd gan y ddwy ochr gyfle teg i lwyddo cyn yr achos
• p'un a gafodd achwynydd sy'n cynrychioli ei hun lwfansau neu oddefeb arbennig yn erbyn plaid a gynrychiolir, megis helpu i lunio dogfennau ar gyfer apêl yn erbyn gwaharddiad ysgol