Yr hawl i ryddid meddwl, cydwybod a chrefydd: ar gyfer cynlluniau ombwdsmon

Mae gan yr hawl i ryddid meddwl, cred a chrefydd ddwy agwedd o dan gyfraith hawliau dynol:

• yr hawl i ddal neu newid credoau crefyddol neu gredoau eraill
• yr hawl i roi eich meddyliau a'ch credoau ar waith (‘amlygu’)

Mae'r hawl i ddal, peidio â dal neu newid eich credoau crefyddol neu gredoau eraill yn absoliwt ac ni ellir ymyrryd ag ef o dan unrhyw amgylchiadau.

Fodd bynnag, mae'r hawl i roi eich meddyliau a’ch credoau ar waith yn amodol, a gellir ymyrryd ag ef mewn rhai amgylchiadau. Gweler cyfyngiadau i'r hawl hon.

Mae'r hawl hon wedi'i chysylltu'n agos â'r hawl i ryddid mynegiant a'r hawl i amddiffyniad rhag gwahaniaethu.

Mae Pwyllgor Hawliau Dynol y Cenhedloedd Unedig yn nodi y dylid dehongli'r termau ‘crefydd’ a ‘cred’ yn fras o dan Erthygl 18 o'r ICCPR. Mae'r rhyddid i amlygu crefydd neu gred mewn addoliad, cadwraeth, arferiad ac addysgu yn cynnwys arferion a seremonïau, gwisg, diet, iaith, addysg grefyddol a dosbarthiad testunau crefyddol (Sylw Cyffredinol Rhif 22 1993).

Er mwyn cael amddiffyniad o dan yr ECHR, mae'n rhaid i gred ‘gyrraedd lefel benodol o nerth, difrifoldeb, cydlyniad a phwysigrwydd’ (Campbell a Cosans v DU 1982). Fel y cyfryw, mae'r hawl yn diogelu credoau athronyddol gan gynnwys anffyddiaeth, amgylcheddaeth, heddychaeth a feganiaeth.

Rhaid i gredoau yn hyn o beth fod yn 'gyson â safonau sylfaenol urddas a gonestrwydd dynol', meddu ar 'raddfa ddigonol o ddifrifoldeb a phwysigrwydd', ‘yn gred ar broblem sylfaenol', ac yn 'ddealladwy ac y gellir ei deall '(R (Williamson ac eraill) v Ysgrifennydd Gwladol Addysg a Chyflogaeth 2005).

Nid yw hela yn gymwys fel arwydd o gred (Cynghrair Cefn Gwlad v Twrnai Cyffredinol EM 2007).

Mae deddfwriaeth cydraddoldeb domestig, fel Deddf Cydraddoldeb 2010, hefyd yn darparu amddiffyniadau pellach i unigolion y tu hwnt i'r rhai a ddarperir gan gyfraith hawliau dynol.

Gall yr hawl hon fod yn berthnasol mewn nifer o sefyllfaoedd ac amgylchiadau, gan gynnwys:

• gofal iechyd
• addysg
• cyflogaeth

Gall yr hawl ei gwneud yn ofynnol i wladwriaethau gynnwys credoau crefyddol a chredoau eraill mewn nifer o leoliadau cyhoeddus a sefydliadol. Mae dyfarniadau mewn achosion am ryddid crefyddol yn ei gwneud yn glir bod gan wladwriaethau ddyletswydd i sicrhau bod trydydd partïon yn parchu hawl unigolion i amlygu eu credoau crefyddol, eu meddyliau neu eu cydwybod.

Mae llysoedd hefyd wedi ystyried i ba raddau y mae'r hawl yn amddiffyn gwrthwynebwyr cydwybodol neu unigolion sy'n gwrthod cyflawni dyletswyddau penodol neu'n annog eraill i wrthwynebu oherwydd eu credoau, heb wynebu sancsiwn gan gyflogwyr na'r system gyfiawnder.

Gofal iechyd a chymdeithasol

Rhaid i sefydliadau iechyd a gofal hefyd amddiffyn yr hawl i amlygu crefydd neu gredoau. Gallai hyn gynnwys darparu wardiau un rhyw neu wardiau ochr neu gynnig diet arbenigol (fel llysfwytäol, Halal neu Kosher), os yw pobl yn debygol o fod yno am gyfnod hir.

Weithiau nid yw hyn yn ymarferol nac yn ariannol bosibl ei wneud. Ond mae'r cyfrifoldeb ar sefydliadau i ddangos bod unrhyw weithred neu ddiffyg gweithredu a oedd yn ymyrryd â'r hawl yn gymesur â dilyn nod cyfreithlon.

Addysg

Gwisg

Gall awdurdodau ymyrryd â hawl unigolyn i wisgo gwisg grefyddol cyhyd â'u bod yn rhoi sylw priodol i gyfraith hawliau dynol, gyda chamau gweithredu angenrheidiol a chymesur ar gyfer nod cyfreithlon.

‘Nid yw'r hawl yn diogelu pob gweithred a ysgogir neu a ysbrydolir gan grefydd neu gred’ a gellir gwneud cyfyngiadau ar ryddid unigolyn i'w hamlygu i gysoni buddiannau gwahanol grwpiau, diogelu rhyddid pobl eraill, neu gynnal gwerthoedd y sefydliad dan sylw (Leyla Sahin v Twrci 2004).

Dywedodd Tŷ'r Arglwyddi nad oedd ysgol a oedd yn gwahardd gwisgo jilbab (côt hir a llac) wedi ymyrryd ag Erthygl 9. Nid oedd yr hawl, meddai, yn caniatáu i unigolion amlygu eu crefydd ar unrhyw adeg a lle o'u dewis (Begum v Ysgol Uwchradd Dinbych 2006).

Credoau rhieni

Mewn addysg, mae gan yr hawl i ryddid meddwl, cred a chrefydd gysylltiad agos â hawl rhieni i addysgu eu plant yn ôl eu credoau neu argyhoeddiadau, sy'n dod o dan Brotocol 1, Erthygl 2 yr ECHR ac Erthygl 18 (4) yr ICCPR. Am fwy o wybodaeth, gweler yr hawl i addysg.

Cyflogaeth

Efallai y bydd yn rhaid i gyflogwyr ddarparu ar gyfer credoau crefyddol a chredoau eraill eu gweithwyr, a'u rhyddid i weithredu neu arddangos y credoau hynny. Am fwy o wybodaeth, gweler Crefydd neu gred: canllaw i'r gyfraith a Crefydd neu gred yn y gweithle: Canllaw i gyflogwyr yn dilyn dyfarniadau ECtHR diweddar.

Yn Eweida ac Eraill v DU 2013, dyfarnodd Llys Hawliau Dynol Ewrop fod gwrthodiad cwmni i ganiatáu i weithiwr wisgo mwclis yn arddangos croeshoeliad yn gyfystyr ag ymyrraeth anghyfreithlon â'i hawl i amlygu ei chredoau crefyddol. Fodd bynnag, roedd y dyfarniad yn nodi'n glir mai gorchymyn cyfreithiol domestig y DU oedd wedi caniatáu i'r sefyllfa godi trwy beidio â rhoi digon o amddiffyniad i'r cyflogai.

Ond yn yr un achos, ni ystyriwyd ei fod yn ymyriad pan ddywedodd cyflogwr arall wrth nyrs geriatreg i gael gwared ar ei fwclis croes ar sail iechyd a diogelwch.

Mae ffeithiau ac amgylchiadau penodol pob achos yn hanfodol wrth ddeall sut y cafodd yr hawl ei gweithredu. 

Os yw'ch achos yn cynnwys ymyrraeth bosibl â rhyddid meddwl neu gred, dylech benderfynu:

• a yw'r gred yn gymwys ar gyfer amddiffyniad o dan yr hawl
• a yw'r gweithgaredd yn amlygu’r gred
• a fu ymyrraeth â'r amlygiad hwnnw o'r gred
• a oedd nod cyfreithlon yn cyfiawnhau unrhyw ymyrraeth

Mae’n bosibl y bydd achwynwyr yn teimlo nad oedd sefydliad wedi gwneud addasiadau priodol i ddarparu ar gyfer eu credoau crefyddol. Gall dilyn polisi yn rhy gaeth – er enghraifft, polisi cod gwisg sefydliad – arwain at gamweinyddu ac anghyfiawnder.

Dylai sefydliad ddangos ei fod wedi gwneud pob ymdrech resymol i ddarparu ar gyfer argyhoeddiadau a chredoau crefyddol unigolyn, yn hytrach na honni yn ddiofyn na allant wneud hynny.