Hawliau economaidd, cymdeithasol a diwylliannol ym Mhrydain Fawr: cyflwyniad 2025 i'r Cenhedloedd Unedig

Mae’r adroddiad hwn i’r Cenhedloedd Unedig (CU) yn edrych ar gyflwr hawliau economaidd, cymdeithasol a diwylliannol ym Mhrydain Fawr. Mae’n rhan o’n gwaith ar fonitro’r Cyfamod Rhyngwladol ar Hawliau Economaidd, Cymdeithasol a Diwylliannol (ICESCR). I gael rhagor o wybodaeth am yr ICESCR, ewch i'n Traciwr Hawliau Dynol.

Mae’r adroddiad hwn yn ymdrin yn bennaf â Chymru a Lloegr, yn ogystal â’r meysydd hynny yn yr Alban sydd wedi’u neilltuo i Senedd y DU. Mae ein hargymhellion wedi’u hanelu at lywodraethau’r DU a Chymru, yn unol â’n mandad statudol.

Mae’n darparu tystiolaeth gyfredol ar ystod o hawliau ICESCR, i’r Cenhedloedd Unedig eu hystyried cyn ei archwiliad o’r DU ym mis Chwefror 2025. Mae’n ystyried tystiolaeth a datblygiadau ers y tro diwethaf i’r DU gael ei hadolygu o dan ICESCR yn 2016.

Dylid ei ddarllen ochr yn ochr â'n cyflwyniad blaenorol yn 2022 er mwyn llywio Rhestr y Cenhedloedd Unedig o Faterion Cyn Adrodd (LOIPR).

Mae’r adroddiad hwn yn canolbwyntio’n benodol ar hawliau ICESCR yn y meysydd canlynol:

• gwaith ac amodau teg a chyfiawn yn y gwaith
• bywyd teuluol
• nawdd cymdeithasol
• tai digonol
• bwyd digonol
• y safon iechyd uchaf y gellir ei chyrraedd
• addysg

Safonau byw

Mae safonau byw yn y DU wedi newid ers 2016. Er bod cyfran y bobl mewn tlodi yn gyffredinol yn gostwng yn araf, nid yw hyn yn wir am bob grŵp. Yn 2019/20, cyrhaeddodd tlodi pensiynau ei lefelau uchaf ers 2006/07, a chyrhaeddodd tlodi plant ei lefel uchaf ers 2007/08. Mae cyfran uwch o bobl anabl yn parhau i fod mewn tlodi o gymharu â phobl nad ydynt yn anabl. Yn nodedig, mae mwyafrif yr oedolion mewn tlodi yn byw mewn teuluoedd sy'n gweithio. Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, cynyddodd ansicrwydd bwyd hefyd yng Nghymru a Lloegr, ac mae'n fwy cyffredin ymhlith rhai aelwydydd, megis ag aelod anabl neu â phlant. Yn 2024, cyhoeddodd llywodraeth Cymru strategaeth tlodi plant newydd a fframwaith mesur cysylltiedig, a lansiodd llywodraeth y DU dasglu gweinidogol i ddatblygu strategaeth tlodi plant.

Er bod llai o aelwydydd yn Lloegr yn dweud eu bod yn byw mewn amodau tai anweddus, a llai o aelwydydd yn adrodd am orlenwi yng Nghymru a Lloegr, mae rhai aelwydydd yn fwy tebygol o brofi problemau fel gorlenwi. Mae'r rhain yn cynnwys cartrefi ag un neu fwy o bobl anabl, cartrefi Mwslemaidd ac aelwydydd lle mae pobl o grwpiau ethnig penodol yn benteulu. Nid yw nifer cynyddol o aelwydydd y mae angen addasiadau arnynt ar gyfer pobl â chyflyrau iechyd neu namau hirsefydlog ychwaith yn cael eu gwneud. Er bod rhai camau wedi’u cymryd i leihau digartrefedd, nid yw digartrefedd wedi gostwng yng Nghymru a Lloegr ers 2016.

Nawdd cymdeithasol

Ym mis Gorffennaf 2024, roedd 6.4 miliwn o bobl yng Nghymru a Lloegr yn derbyn Credyd Cynhwysol – y prif fudd-dal prawf modd ar gyfer oedolion o oedran gweithio. Er gwaethaf y cyd-destun a amlinellwyd uchod, mae amcangyfrifon yn awgrymu nad yw ychydig dros 1.4 miliwn o bobl a allai fod yn gymwys i gael Credyd Cynhwysol yn ei hawlio. Mae tystiolaeth yn tynnu sylw at sawl her o ran manteisio ar fudd-daliadau, gan gynnwys materion yn ymwneud â symud pobl drosodd i fathau newydd o fudd-daliadau, diffyg ymwybyddiaeth o gymhwysedd a chymhlethdod y broses. Mae tueddiadau a newidiadau nodedig eraill o fewn y system nawdd cymdeithasol, gan gynnwys effaith anghymesur rhai polisïau ar grwpiau sy’n rhannu rhai nodweddion gwarchodedig.

Gwaith

Er bod bylchau cyflogaeth a chyflogau galwedigaethol wedi lleihau’n raddol ers 2016, maent yn parhau ar gyfer rhai grwpiau nodweddion gwarchodedig. Mae aflonyddu hiliol a rhywiol yn y gwaith yn parhau i fod yn gyffredin, yn arbennig yn y gwasanaethau sy'n gwisgo lifrai. Yn ogystal, mae contractau dim oriau, math o waith ansicr heb isafswm oriau contract penodol, yn tyfu'n gyflym ac yn effeithio'n anghymesur ar rai grwpiau â nodweddion gwarchodedig. Mae llywodraethau’r DU a Chymru wedi cymryd rhai camau i gau’r bylchau hyn, mynd i’r afael ag aflonyddu rhywiol yn y gwaith a newid y dull o ymdrin â chontractau dim oriau.

Bywyd teuluol

Mae’r ddarpariaeth gofal plant wedi gostwng, ac mae costau wedi codi ers 2016. Er bod llywodraethau wedi rhoi rhaglenni ar waith a chynyddu gwariant i ddatrys rhai o’r heriau hyn, mae dadansoddiad yn dangos efallai na fydd teuluoedd ar incwm isel yn cael digon o gymorth. Mae data o 2023 ar y cynllun Absenoldeb Rhiant a Rennir (SPL), a gyflwynwyd yn 2015, yn dangos mai dim ond 5% o dadau sy'n gyflogeion ac 1% o famau sy’n weithwyr ym Mhrydain Fawr a gymerodd SPL yn dilyn genedigaeth neu fabwysiadu eu plentyn. Roedd y rhwystrau rhag manteisio yn cynnwys cyfyngiadau ariannol, graddau amrywiol o ddealltwriaeth a diwylliant y gweithle.

Iechyd

Mae rhywfaint o'r pwysau ar systemau iechyd cyhoeddus Cymru a Lloegr yn parhau ers pandemig COVID-19 ac wedi gwaethygu ers 2016. Mae rhestrau aros am driniaeth yn y Gwasanaeth Iechyd Gwladol (GIG) ar gyfer Cymru a Lloegr wedi cynyddu, ac mae anghydraddoldebau iechyd wedi gwaethygu. Mae cyfradd marwolaethau mamau yn Lloegr wedi cynyddu, yn uwch ar gyfer rhai grwpiau lleiafrifoedd ethnig, ac yn uwch yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig yn economaidd yn Lloegr. Mae llywodraethau’r DU a Chymru wedi darparu mwy o gyllid i ofal iechyd, ac mae GIG Lloegr a GIG Cymru ill dau wedi rhyddhau cynlluniau cyflawni ar gyfer adfer gofal brys a sylfaenol yn dilyn y pandemig COVID-19.

Mae nifer y bobl sy’n defnyddio gwasanaethau iechyd meddwl eilaidd ers 2016 hefyd wedi cynyddu. Mae safonau amseroedd aros ar gyfer therapïau siarad wedi’u bodloni’n gyson ers 2016. Fodd bynnag, mae rhai pobl yn wynebu amseroedd aros ychwanegol o fewn gwasanaethau, ac mae rhai grwpiau lleiafrifoedd ethnig yn benodol yn profi gwahaniaethau o ran cael mynediad at therapïau siarad yng Nghymru a Lloegr. Yn 2023, roedd cyfraddau hunanladdiad yng Nghymru a Lloegr yr uchaf y maent wedi bod ar gyfer dynion ers 1999 a’r uchaf ar gyfer menywod ers 1994, yn dilyn sawl degawd o ostyngiad mewn cyfraddau rhwng 1981 (pan ddechreuodd cofnodion) a thua 2007.

Mae cyfraddau cadw iechyd meddwl yn Lloegr wedi gostwng yn gyffredinol ers cyfnod yr adolygiad diwethaf. Fodd bynnag, maent wedi cynyddu ar gyfer pobl o dan 18 oed ers 2015. Ers 2015, mae nifer y cleifion mewnol iechyd meddwl ag anabledd dysgu wedi gostwng, tra bod nifer y cleifion mewnol ag awtistiaeth wedi cynyddu. Yng Nghymru, mae poblogaethau llai yn golygu bod tueddiadau mewn cadw o dan y Ddeddf Iechyd Meddwl yn fwy cyfnewidiol, ac mae angen ymchwil pellach. Mae bil newydd wedi'i gyflwyno i ddiwygio'r Ddeddf Iechyd Meddwl sydd â'r nod o wella rheolaeth dros driniaeth a mynediad at wasanaethau yn y gymuned.

Addysg

Cynyddodd y bwlch cyrhaeddiad addysgol yn Lloegr rhwng disgyblion difreintiedig a phob disgybl arall ers 2016 (mae ein hadroddiad yn edrych ar Gyfnod Allweddol 4). Mae bylchau cyrhaeddiad hefyd yn parhau yn Lloegr rhwng myfyrwyr Anghenion Addysgol Arbennig (AAA) a myfyrwyr nad ydynt yn AAA. Fodd bynnag, mae’r bwlch cyrhaeddiad yn culhau rhwng disgyblion gwrywaidd a benywaidd. Mae amrywiaeth mewn bylchau cyrhaeddiad rhwng disgyblion o wahanol grwpiau ethnig. Yng Nghymru, mae bylchau cyrhaeddiad yn ehangach yn dibynnu ar leoliad daearyddol a chymhwysedd i gael Prydau Ysgol Am Ddim (PYDd). Mae bylchau cyrhaeddiad ar gyfer dysgwyr anabl hefyd yn parhau yng Nghymru ac maent yn ehangach nag yn Lloegr a'r Alban. Mae cyrhaeddiad yn amrywio rhwng disgyblion o wahanol grwpiau ethnig.

Mae ein hadroddiad yn cynnwys argymhellion yn y meysydd allweddol canlynol:

• gwella hawliau ICESCR mewn cyfraith ddomestig
• mynd i'r afael ag anfantais economaidd-gymdeithasol a defnyddio'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol
• gwella cymorth cyflogaeth a hawliau gweithwyr
• gwella digonolrwydd a hygyrchedd y system nawdd cymdeithasol
• gwella digonolrwydd a hygyrchedd tai, a lleihau digartrefedd
• gwella mynediad at wasanaethau iechyd o safon, gan gynnwys cymorth iechyd meddwl