Annwyl Bwyllgor Biliau Diwygio,
Testun: Ymgynghoriad ar Fil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol)
Mae’r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol (y Comisiwn) wedi cael pwerau gan y Senedd i gynghori Llywodraethau ar oblygiadau cydraddoldeb a hawliau dynol cyfreithiau a chyfreithiau arfaethedig ac i gyhoeddi gwybodaeth neu roi cyngor, gan gynnwys i’r Senedd, (Senedd Cymru), ar unrhyw fater yn ymwneud â chydraddoldeb, amrywiaeth a hawliau dynol. Rydym yn gorfodi Deddf Cydraddoldeb 2010 (y Ddeddf) ac mae gennym bwerau unigryw i ymchwilio pan na ddilynir y gyfraith.
Rydym yn croesawu’r cyfle i ymateb i ymgynghoriad y Pwyllgor ar Fil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol) (y Bil). O ystyried amserlen dynn y cyfnod ymgynghori, ni allwn ymateb yn llawn a byddem yn awyddus i ymgysylltu â’r Pwyllgor(au) wrth i’r Bil fynd rhagddo.
Wedi’i gyflwyno gan Lywodraeth Cymru, yn dilyn argymhellion y Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio’r Senedd, roedd Memorandwm Esboniadol Bil Senedd Cymru (Rhestrau o Ymgeiswyr Etholiadol) yn egluro “Bydd y Bil yn cyflwyno cwotâu rhywedd statudol integredig” a “nod y Bil yw sicrhau bod y Senedd yn cael ei gweithredu’n fras gynrychioliadol o gyfansoddiad rhyw y boblogaeth”.
Tynnwn sylw'r Pwyllgor at a104 – Dewis Ymgeiswyr o’r Ddeddf. Byddem yn tynnu sylw'r Pwyllgor at a104 – Dewis Ymgeiswyr i'r Ddeddf. Mae hyn yn galluogi plaid wleidyddol i fynd i’r afael â diffyg amrywiaeth ymhlith ei chynrychiolwyr etholedig drwy roi prosesau dethol ar waith a fydd yn helpu i fynd i’r afael â thangynrychiolaeth pobl sy’n rhannu nodwedd warchodedig fel y nodir yn y Ddeddf.
Buom yn ymgysylltu’n flaenorol â’r Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio’r Senedd a darparwyd tystiolaeth ysgrifenedig a llafar yn gynnar yn 2022. Mewn perthynas â mynd i’r afael â thangynrychiolaeth menywod, eglurasom mai rhyw, nid rhywedd yw’r nodwedd warchodedig berthnasol yn y Ddeddf. Fel y’i diffinnir yn a11 o’r Ddeddf:
Mewn perthynas â nodwedd warchodedig rhyw—
(a) mae cyfeiriad at berson sydd â nodwedd warchodedig benodol yn gyfeiriad at wryw neu fenyw
Mae nodwedd warchodedig ‘rhyw’ yn cyfeirio at ryw cyfreithlon person, fel y nodir ar ei dystysgrif geni neu fel y’i caffaelwyd trwy gael Tystysgrif Cydnabod Rhywedd. Yn ogystal â’n tystiolaeth, rhoddodd Tŷ Mewnol Llys Sesiwn yr Alban ddyfarniad mewn achos a benderfynodd nad yw ‘rhyw’, at ddibenion y Ddeddf, yn cael ei bennu gan ‘hunan-adnabyddiaeth’. Er y dylid nodi nad yw dyfarniadau’r Alban yn rhwymo llysoedd yng Nghymru a Lloegr a bod y dyfarniad yn destun apêl i’r Goruchaf Lys ar hyn o bryd, rydym yn ystyried mai hwn yw’r awdurdod arweiniol ar y pwynt hwn.
Mae’r Memorandwm Esboniadol yn sôn am y term “rhyw” unwaith ac mae hyn i gyfeirio at y nodwedd warchodedig fel y nodir uchod. Rhywedd yw'r term a ddefnyddir drwyddo draw fel arall. Er bod y Bil ei hun yn cyfeirio at “fenywod,” sy’n gyson â therminoleg y Ddeddf, gallai defnyddio “rhywedd” dro ar ôl tro drwy gydol y Memorandwm Esboniadol arwain at ddryswch ynghylch sut y caiff hyn ei ddiffinio a gallai arwain at anghysondeb ag egwyddorion y Ddeddf.
Yn benodol, rydym yn pryderu ei bod yn ymddangos bod y Bil yn seilio cymhwysedd i gael ei gynnwys ar y rhestr gwota, ar ddatganiadau ymgeiswyr ynghylch a ydynt yn fenyw ai peidio, ac efallai nad yw hyn ar y cyd â’r term ‘rhywedd’ yn ddigon clir. Yn fyr, gall arwain at gynnwys cwotâu sy’n seiliedig ar rywedd hunan-adnabyddedig person yn hytrach na’i ryw gyfreithiol, ac felly gall fod yn anghyson â’r Ddeddf.
Cawsom ein calonogi bod Asesiad o’r Effaith ar Gydraddoldeb yn cyd-fynd â’r Bil. Fodd bynnag, mae diffyg manylion ynghylch pam y defnyddiwyd rhywedd fel term yn hytrach na rhyw, a diffyg dadansoddiad o effeithiau posibl hyn. Nid yw’n glir sut y byddai’r “datganiadau rhywedd” arfaethedig yn gweithio’n ymarferol. Os ydynt yn golygu rhywedd hunan-adnabyddedig, mae hyn yn annhebygol o fod yn gyfreithlon gan na fydd pawb sy'n nodi eu hunain yn fenywod yn cael eu hystyried yn gyfreithiol felly o dan y Ddeddf. Os yw “datganiadau rhywedd” yn cyfeirio at ddatganiad o’ch rhyw gyfreithiol, dylid gwneud hyn yn glir.
Mae’n bosibl bod y darpariaethau yn y ddeddfwriaeth arfaethedig hon sy’n peri pryder i ni fel Rheoleiddiwr y Ddeddf wedi deillio o ddiffyg dealltwriaeth o’r Ddeddf. Rydym yn argymell yn gryf bod Pwyllgor y Bil Diwygio yn ymgysylltu â’r Comisiwn fel y gallwn gynorthwyo i egluro sut mae’r Ddeddf yn gymwys yng nghyd-destun y Bil hwn.
Yr eiddoch yn gywir,
John Kirkpatrick
Prif Weithredwr Dros Dro
