Monitor Cydraddoldeb a Hawliau Dynol 2023: Crynodeb Gweithredol

Y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yw rheoleiddiwr cydraddoldeb Prydain ac mae’n sefydliad hawliau dynol cenedlaethol sydd wedi’i achredu gan y Cenhedloedd Unedig â statws A. Yr adroddiad hwn yw ein hadolygiad pum mlynedd cynhwysfawr o sut mae Prydain yn perfformio o ran cydraddoldeb a hawliau dynol.

Mae’r adroddiad hwn yn edrych ar bob agwedd ar fywyd ers 2018, gan gynnwys:

• addysg
• gwaith
• safonau byw
• iechyd
• cyfiawnder
• diogelwch
• cyfranogiad mewn cymdeithas

Mae'n amlinellu sut mae amddiffyniadau cydraddoldeb a hawliau dynol wedi datblygu. Mae hefyd yn nodi lle bu gwelliannau neu ddirywiadau yn y canlyniadau a brofwyd gan bobl â’r nodweddion gwahanol a warchodir yn Neddf Cydraddoldeb 2010.

Mae'r adroddiad hwn yn bodloni ein dyletswydd statudol i adrodd ar gynnydd ar gydraddoldeb a hawliau dynol. Yn hollbwysig, gan ddefnyddio dull cadarn sy’n cael ei yrru gan ddata, mae’n nodi’r materion y mae’n rhaid i lywodraethau fynd i’r afael â nhw er mwyn ymateb i heriau’r pum mlynedd nesaf.  

Mae cyfnod yr adolygiad statudol hwn yn cael ei ddominyddu gan y pandemig COVID-19, a achosodd aflonyddwch economaidd a chymdeithasol digynsail. Arweiniodd mesurau iechyd cyhoeddus at gyfyngiad difrifol ar ryddid. Amlygodd ein hadroddiad ym mis Hydref 2020 ar y pandemig yr effeithiau uniongyrchol, ond mae’r effeithiau hirdymor yn gymhleth a pharhaus. Nid yw pob newid yn negyddol. Er enghraifft, mae gweithio hybrid a hyblyg bellach yn arferol i lawer o bobl, gan ddarparu mwy o bosibiliadau cyflogaeth.

Fodd bynnag, mae goblygiadau ymarferol y sioc economaidd fyd-eang, yn ogystal â'r rhyfel yn Wcrain, wedi arwain at gynnydd mewn chwyddiant a thwf arafach. 

Mae effeithiau eang y pandemig yn parhau i wneud asesiad o effaith economaidd-gymdeithasol Brexit yn heriol. Fodd bynnag, mae’n amlwg bod gan ymadawiad Prydain o’r Undeb Ewropeaidd oblygiadau ar gyfer amddiffyniadau cydraddoldeb a hawliau dynol. Nid yw Siarter Hawliau Sylfaenol yr Undeb Ewropeaidd (Y Comisiwn Ewropeaidd, 2012) yn berthnasol i’r Deyrnas Unedig mwyach, gan na chafodd ei chadw yn y gyfraith. Arweiniodd hyn at golli rhai amddiffyniadau hawliau, gan gynnwys yr hawl annibynnol i driniaeth gyfartal.  

Mae'n anodd mesur newid cymdeithasol. Fodd bynnag, mae'r dadleuon diweddar am hunaniaethau, credoau a rhyddid yn dangos bod materion cymdeithasol yn achosi anghytundeb sylweddol gyda goblygiadau cynyddol i'r rhai dan sylw. Cafwyd trafodaeth helaeth ar faterion Mae Bywydau Du o Bwys, hawliau traws a thrais yn erbyn menywod a merched.

Mae trafodaethau rhesymol wedi’u gwneud yn fwy anodd oherwydd sut mae pobl yn rhyngweithio â newyddion a gwybodaeth:

• mae oedolion iau yn arbennig yn fwy tebygol o gael newyddion o gyfryngau cymdeithasol. Yn aml nid yw'n hawdd gwirio hygrededd ac ansawdd y wybodaeth hon
• gall algorithmau ar-lein sianelu cynnwys i ddefnyddwyr sy'n adlewyrchu eu safbwyntiau a'u rhagfarnau presennol. Mae hyn yn lleihau amlygiad i amrywiaeth o safbwyntiau
• mae cyfryngau print yn aml yn adlewyrchu'r safbwyntiau sydd gan eu darllenwyr yn eu barn nhw, yn hytrach na chyflwyno safbwynt mwy cytbwys

Gall y cyd-destun ymrannol hwn ei gwneud yn anodd i bobl arddel safbwyntiau cymedrol, newid eu meddwl neu aros heb benderfynu ar faterion cyfoes. Mae syniadau'n dod yn bendant ac mae'n anodd ymgysylltu â phobl â safbwyntiau gwahanol, neu hyd yn oed glywed ganddynt. Mae barnau ar rai o'r pynciau hyn wedi gwreiddio neu wedi'u polareiddio, gydag ychydig o feysydd cytundeb mewn rhai achosion. Trwy golli naws, ni all cymdeithas fynd i'r afael â heriau parhaus na dod i gonsensws.   

Mae'n hanfodol deall newid cymdeithasol. Fel y cyfryw, mae'r Monitor Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn chwarae rhan bwysig wrth ddod â data, ffeithiau a thystiolaeth at ei gilydd. Mae'n defnyddio methodoleg gadarn, awdurdodol. Bydd yn helpu sicrhau bod dadleuon yn fwy gwybodus ac o ffynhonnell y gellir ymddiried ynddi.

Defnyddiom ein Fframwaith Mesur i gasglu a dadansoddi’r dystiolaeth orau, fwyaf perthnasol, a monitro cynnydd mewn ffordd gyson. Mae’r Fframwaith yn cynnwys cyfres o ‘ddangosyddion’ sy’n ein galluogi i asesu’r elfennau o fywyd sy’n bwysig i bawb. Mae'r rhain yn cynnwys:

• bod yn iach
• cael addysg dda
• cael safon byw ddigonol

Ar gyfer pob un o’r rhain, casglwyd tystiolaeth gennym am yr holl nodweddion gwarchodedig y mae data ar gael ar eu cyfer. Rydym yn adrodd ar newidiadau ers yr adroddiad diwethaf ac ar sut mae pethau ar hyn o bryd. 

Ategwyd y data meintiol gyda galwad am dystiolaeth i lenwi unrhyw fylchau a nodwyd. Roedd gofyn am allbynnau o ansawdd uchel wedi’u hadolygu gan gymheiriaid wedi eini’n helpu i lenwi’r bylchau hynny.

Gwnaethom hefyd gynnal cyfarfodydd bord gron a thrafodaethau unigol gyda rhanddeiliaid i brofi'r canfyddiadau a oedd yn dod i'r amlwg. 

Casglwyd yr wybodaeth hon a sicrhawyd ansawdd. Rydym wedi creu sylfaen dystiolaeth gydlynol o ansawdd uchel a ddefnyddiwyd gennym i wneud yr asesiadau yn yr adroddiad hwn. 

Effeithiodd y pandemig ar argaeledd data. Felly cafodd y gwaith o gasglu data ar gyfer rhai dangosyddion ei oedi neu ei atal yn gyfan gwbl yn ystod y cyfnod hwn, gydag ychydig o ffyrdd amgen o wneud mesuriadau. Roedd yn rhaid inni edrych y tu hwnt i’n Fframwaith Mesur i lenwi’r bylchau a gododd.

Yn ein hadroddiad diwethaf yn 2018, fe wnaethom dynnu sylw at dueddiadau cydraddoldeb hirdymor a oedd yn effeithio ar bobl ym Mhrydain. Roedd y rhain yn cynnwys anfantais economaidd-gymdeithasol wedi’i chrynhoi mewn grwpiau penodol fel:

• pobl anabl a chartrefi
• lleiafrifoedd ethnig
• menywod

Ond creodd y pandemig sefyllfa ‘cyn ac ar ôl’ yn y data. Roedd hyn yn golygu na allem bob amser asesu’r newidiadau sylfaenol mewn canlyniadau o gymharu â 2018. Roedd hyn oherwydd bod y pandemig wedi effeithio ar bopeth.

Serch hynny, pan edrychom ar ein canfyddiadau yn eu cyfanrwydd, gwelsom dair prif thema:

• roedd rhai newidiadau o ganlyniad i'r pandemig yn unig. Er enghraifft, bu gostyngiad dros dro yn y bwlch mewn cyflogaeth rhwng pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig eraill. Roedd hyn yn bennaf oherwydd gorgynrychioli gweithwyr Du mewn sectorau nad oeddent ar ffyrlo neu a ddiswyddwyd 
• byddai rhai newidiadau wedi digwydd beth bynnag ond wedi'u gwaethygu gan y pandemig. Er enghraifft, roedd disgwyliad oes eisoes yn ddisymud, ond cynyddodd y pandemig y disymudedd, arweiniodd at farwolaethau gormodol a chyfrannodd at ostyngiad mewn disgwyliad oes mewn rhai grwpiau
• byddai rhai newidiadau wedi digwydd yn annibynnol ar y pandemig. Er enghraifft, mae’r defnydd cynyddol o ddeallusrwydd artiffisial (AI) yn debygol o gael effaith ar ganlyniadau sy’n ymwneud ag allgáu digidol a chyfranogiad

Ein dadansoddiad yw bod y pandemig wedi rhyngweithio â thueddiadau cymdeithasol presennol, yn hytrach na chreu rhai newydd. Ond roedd ei effaith ar y canlyniadau a arsylwyd mor sylweddol fel ei fod, i bob pwrpas, wedi creu llinell sylfaen newydd i ddechrau monitro ohoni. 

Llwyddiannau

Canfyddiad cadarnhaol o'n dadansoddiad oedd bod bron pob grŵp wedi profi gostyngiad sylweddol mewn amddifadedd materol difrifol yn y deng mlynedd diwethaf. Mae hyn oherwydd bod costau byw wedi bod yn weddol isel yn ôl safonau hanesyddol. Mae’r Isafswm Cyflog Cenedlaethol (ICC) yn un ffactor sydd wedi cael effaith gadarnhaol ar enillion fesul awr ac incwm aelwydydd net ar gyfer y rhai sy’n ennill llai. Mae menywod wedi profi effaith arbennig o gadarnhaol. Er bod cyflogau cyfartalog yn tueddu i gynyddu gyda chodiadau isafswm cyflog, nid yw'r codiadau yn yr ICC wedi cadw i fyny â chwyddiant prisiau diweddar. 

At hynny, yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, mae arolygon barn gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol (ONS) wedi nodi bod 9 o bob 10 o bobl yn gweld eu costau byw yn uwch yn 2023. Mae hyn yn cael ei gymharu â 12 mis yn ôl. Bellach ni all o leiaf dri o bob deg o bobl fforddio hanfodion, fel nwy neu rentu, neu gynilo. Os nad oes gostyngiad mewn chwyddiant na thwf mewn incwm, mae'n bosibl y bydd amddifadedd materol difrifol yn cynyddu yn y blynyddoedd i ddod.

Mae'r bwlch mewn cyflogaeth rhwng pobl anabl a phobl nad ydynt yn anabl wedi lleihau'n raddol dros amser, o 36.2 pwynt canran yn 2017/18 i 32.4 pwynt canran yn 2021/22. Mae'r twf mewn cyflogaeth i bobl anabl yn fwy na'r twf mewn cyflogaeth i bobl nad ydynt yn anabl. Mae'r rhesymau am hyn yn aneglur, ac mae'n bosibl bod mwy o hunan-ddatgelu anableddau yn newid cyfansoddiad cofnodedig y boblogaeth waith. Neu, wrth i bobl heneiddio (ac aros yn y gweithlu yn hirach), maent yn fwy tebygol o gael eu heffeithio gan gyflyrau iechyd tra yn y gwaith. 

Er gwaethaf y cynnydd hwn, mae twf cyflogau pobl anabl yn waeth na thwf cyflogau pobl nad ydynt yn anabl. Mae pobl anabl hefyd yn fwy tebygol o adael gwaith, ac yn fwy tebygol o gael eu cyflogi mewn cyflogaeth lai diogel., Er y gallai hyn fod yn gadarnhaol hefyd i unigolion y mae'n well ganddynt hyblygrwydd.

Bu cynnydd anghyson ar gyfer lleiafrifoedd ethnig. Mae'r rhan fwyaf o grwpiau lleiafrifoedd ethnig wedi gweld gwelliannau parhaus mewn canlyniadau addysgol. Fodd bynnag, nid yw hyn wedi trosi'n well cyflogaeth ac enillion i rai grwpiau. Mae pobl ddu yn arbennig wedi profi twf cyflog sefydlog a chyfraddau cyflogaeth is nag oedolion mewn grwpiau ethnig eraill. 

Mae tribiwnlysoedd cyflogaeth yn rhoi trosolwg da o'r crynhoad o heriau yn y gweithle. Mae un mlynedd ar ddeg o ddata yn dangos tueddiadau mewn ymateb i gyflwyno ffioedd tribiwnlys cyflogaeth yn 2013 a’u dileu yn 2017. Cafwyd eu bod yn anghyfreithlon. Roedd tuedd ar i lawr mewn tribiwnlysoedd cyflogaeth cyn 2013, wedi’i ysgogi gan ostyngiad mewn cwynion gwahaniaethu ar sail rhyw. Parhaodd y gostyngiad hwn ar ôl 2013. Ar ôl i ffioedd gael eu dileu yn 2017, cynyddodd nifer y cwynion gwahaniaethu ar sail oed ac anabledd yn sylweddol.

Heriau parhaus

Roedd anghydraddoldebau iechyd wedi bod yn cynyddu ers peth amser cyn y pandemig. Amlygwyd hyn gan Adolygiad Marmot 2010 a dadansoddiad diwygiedig ‘Deng Mlynedd yn Ddiweddarach’ 2020. Tynnodd y pandemig sylw at anghydraddoldebau iechyd mewn ffordd nad oedd gan unrhyw ddigwyddiad arall o'r blaen. Arweiniodd hyn at greu’r Comisiwn ar Wahaniaethau Hiliol ac Ethnig ac ymateb Inclusive Britain y llywodraeth. Fodd bynnag, nid rhwng grwpiau hiliol yn unig y mae anghydraddoldebau iechyd yn bodoli. Maent hefyd yn cael eu heffeithio gan:

• oed
• rhyw
• statws economaidd-gymdeithasol a lleoliad daearyddol
• amodau sydd eisoes yn bodoli
• addysg
• nodweddion rhieni

Mae ystadegau arbrofol ONS ar wahaniaethau ethnig mewn disgwyliad oes a marwolaethau o achosion dethol yn amlygu’r rhyngweithio rhwng marwolaethau oherwydd achosion penodol ac ethnigrwydd. Canfod bod y data yn dangos disgwyliad oes is ar gyfer pobl o ethnigrwydd Gwyn a Chymysg rhwng 2011 a 2014. Fodd bynnag, cafodd y canlyniadau eu drysu gan:

• batrymau mudo yn y gorffennol
• cyfansoddiad economaidd-gymdeithasol y grwpiau
• ymddygiadau sy'n gysylltiedig ag iechyd
• ffactorau clinigol a biolegol

Efallai bod y pandemig wedi dylanwadu ar y canfyddiad hwn hefyd. Mae angen i ymchwil pellach yn y maes hwn gyflwyno dealltwriaeth fwy cynhwysfawr o'r hyn sy'n ysgogi gwahaniaethau ethnig mewn iechyd. 

Effeithiodd y pandemig ar fynediad i ofal iechyd, ac ansawdd y gofal iechyd hwnnw, ac maent yn parhau i gyfrannu at anghydraddoldebau iechyd. Er enghraifft, mae pobl ifanc bellach yn dweud eu bod yn llai tebygol o gael cymorth ar gyfer materion iechyd meddwl. Mae canran y bobl anabl sy'n adrodd iechyd meddwl gwael wedi cynyddu'n fwy na chanran pobl nad ydynt yn anabl. Mae amseroedd aros am driniaeth wedi cynyddu ac mae'r pwysau ar y system gofal iechyd yn cynyddu. Mae hyn oherwydd cyfraddau uchel o drosiant staff, salwch a straen yn ogystal â phwysau cyllidebol a phoblogaeth sy'n heneiddio, ac yn llai iach. 

Mae’r duedd atchweliadol a welwyd mewn canlyniadau cyfiawnder yn 2018 wedi parhau ar gyfer llawer o grwpiau. Mae menywod, unigolion LHDT a phobl anabl yn fwy tebygol o adrodd am brofi cam-drin domestig neu rywiol. Fodd bynnag, maent yn llai tebygol o gael canlyniad cadarnhaol o adrodd amdano. Mae menywod anabl ddwywaith yn fwy tebygol na merched nad ydynt yn anabl o adrodd am gael eu treisio. 

Bu gostyngiadau hirdymor i’w croesawu yn nifer yr achosion o droseddau casineb ar gyfer llawer o nodweddion gwarchodedig. Ond rhoddodd troseddau casineb a ysgogwyd gan hil y gorau i leihau ac mae troseddau casineb a ysgogwyd gan grefydd wedi aros yn gyson. Fodd bynnag, bu gostyngiad aruthrol yn yr erlyniadau am y troseddau hyn gan yr heddlu a Gwasanaeth Erlyn y Goron

Amlygodd y pandemig sut mae'r rhyngrwyd yn newid y ffordd yr ydym yn rhyngweithio â gwasanaethau. Er bod y rhan fwyaf o bobl yn gallu cyrchu'r rhyngrwyd, nid yw 20% o bobl anabl a phobl hŷn yn gwneud hynny'n rheolaidd. Mae allgáu digidol hefyd yn ymestyn i'r rhai mewn ardaloedd gwledig ac mewn amddifadedd materol difrifol. Mae'r grwpiau hyn mewn perygl o gael eu hallgáu o wasanaethau hanfodol sy'n cael eu darparu'n gynyddol yn ddigidol yn ddiofyn.

Materion sy'n dod i'r amlwg

Deallusrwydd artiffisial

Yn ein hadroddiad yn 2018, fe wnaethom nodi risgiau i grwpiau penodol, megis pobl anabl a phobl hŷn, yn sgil y defnydd cynyddol o wasanaethau digidol, gan gynnwys mewn bancio a gofal iechyd. Mae’r duedd honno wedi parhau. Yn ogystal, mae mwy o wasanaethau bellach yn defnyddio AI wrth eu darparu. Mae hyn yn amlwg yn nifer y botiau sgwrsio a welir mewn:

• swyddogaethau gwasanaeth cwsmeriaid
• cymeradwyo mynediad at wasanaethau ariannol, fel morgeisi ac yswiriant
• gofal iechyd 

Mae cymwysiadau ymarferol o AI yn dibynnu'n llwyr ar y data y gallant gael mynediad ato. Os yw ansawdd y data yn wael, heb fod yn gynrychioliadol neu ar goll yn gyfan gwbl, ni all y modelau sydd wedi'u hymgorffori yn y deallusrwydd artiffisial gynnwys amrywiaeth. Yn arwain at wahaniaethu posibl. Mae angen ymyrraeth ddynol i wneud iawn am hyn. Fodd bynnag, mae hyn yn dibynnu ar fod ganddynt ymwybyddiaeth o boblogaethau penodol amrywiol a'u hanghenion, nad yw'n sicr o bell ffordd. 

Mae AI yn enghraifft o newid technegol a all gael effeithiau anghyfartal ar draws nodweddion gwarchodedig a herio hawliau dynol. Mae newidiadau technolegol sy’n seiliedig ar sgiliau, y gallai defnyddio AI fod yn enghraifft ohonynt, yn cael eu cydnabod yn eang fel ysgogwyr anghydraddoldeb incwm ar lefelau cenedlaethol. Mae'r newidiadau hyn yn tueddu i effeithio ar rai grwpiau yn fwy nag eraill, gan gynnwys menywod, lleiafrifoedd ethnig, grwpiau economaidd-gymdeithasol is a phobl anabl. Lle bynnag y ceir gwahaniaethau mewn canlyniadau addysgol a chyflogaeth sectoraidd, mae perygl y gallai defnydd cynyddol o AI ac awtomeiddio waethygu’r anghydraddoldebau yn y canlyniadau hynny. Mae hyn oni bai bod polisïau wedi'u cynllunio i wneud iawn am strwythurau marchnad lafur sy'n newid.

Newid agweddau cymdeithasol

Ers 2018, mae tystiolaeth yn parhau o ryddfrydoli pellach ar safbwyntiau tuag at gyfeiriadedd rhywiol, ysgariad, erthyliad ac ewthanasia. Mae Arolwg Gwerthoedd y Byd yn amlygu lefelau uwch o dderbyniad ar y materion hyn yn y Deyrnas Unedig nag yn y blynyddoedd blaenorol. Er bod hyn yn amrywio rhwng gwahanol grwpiau. Er enghraifft, mae menywod, pleidleiswyr Llafur a grwpiau oedran iau yn fwy tebygol o fod yn derbyn cyfunrywioldeb na dynion, pleidleiswyr Ceidwadol a grwpiau oedran hŷn.

Mae newid o fewn grwpiau yn araf. Lle mae newid cymdeithasol cyflym, mae'n tueddu i fod oherwydd proffil oedran newidiol y boblogaeth. Mae oedran hefyd yn effeithio ar sut mae pobl yn cymryd rhan mewn dadl gymdeithasol. Efallai na fydd safbwyntiau pobl hŷn a grwpiau eraill sydd wedi’u hallgáu’n ddigidol yn rhyddfrydoli i’r un graddau nac mor gyflym ag ymhlith grwpiau eraill. Gallai hyn arwain at eu hymyleiddio ymhellach.

Bydd llwybrau'r agweddau hyn yn parhau i ryngweithio gyda newidiadau sylweddol i drafodaeth gyhoeddus a mannau ar gyfer y drafodaeth honno. Mae symudiadau strwythurol tuag at amgylcheddau cyfryngau mwy digidol, symudol ac ar lwyfannau penodol yn cyflymu. Mae cyfranogiad mewn newyddion ar-lein yn parhau i ostwng ac mae brandiau newyddion yn dod yn llai dylanwadol byth. Yn fwy cyffredinol, mae sawl mynegrif o ryddid wedi israddio’r Deyrnas Unedig yn ystod y blynyddoedd diwethaf, gan nodi cyfyngiadau ar ryddid dinesig, gan gynnwys yr hawl i ryddid cynulliad a mynediad at gyfiawnder.

Ym mhob un o benodau’r adroddiad, rydym yn darparu argymhellion i’r llywodraeth a fydd yn mynd i’r afael â’r materion a nodwyd gennym. Mae'r argymhellion yn cyd-fynd â nifer o themâu trosfwaol.

Data a thystiolaeth

Un thema bwysig yw'r angen am ddata a thystiolaeth gynrychioliadol o ansawdd uchel. Ar gyfer llawer o nodweddion gwarchodedig, nid oes digon o ddata ar gael. Mae pobl draws yn cael eu tangynrychioli ym mron pob un o’r dangosyddion a ddefnyddiwn, sy’n ei gwneud yn anodd asesu ansawdd bywyd cyffredinol y grŵp hwn. Mae angen dybryd i reolyddion data hyrwyddo casglu data cynhwysfawr, cydlynol ar bobl draws. Yna gellir cynllunio polisi i fynd i'r afael â'r materion dybryd a wynebir gan y grŵp hwn. 

Mae diffyg data cyflawn am leiafrifoedd ethnig hefyd. Yn enwedig yn ymwneud ag iechyd meddwl a chorfforol, mamolaeth, canlyniadau addysgol a bwlio mewn ysgolion. Hyd yn oed lle cofnodir hil mewn data o'r fath, gall yr ansawdd fod yn anghyson. 

Deall a mynd i'r afael ag anghenion poblogaethau amrywiol

Ar draws yr holl nodweddion gwarchodedig, mae ein hadroddiad yn aml yn argymell yr angen i’r llywodraeth a darparwyr gwasanaethau ddeall anghenion poblogaethau amrywiol a dylunio polisïau wedi’u targedu i fynd i’r afael â’r rhain. Gallai’r grwpiau hyn gynnwys, er enghraifft, pobl hŷn mewn carchardai neu fenywod Du beichiog. Mae ein hadroddiad hefyd yn argymell bod polisïau’n cael eu monitro a’u hadolygu’n rheolaidd. Mae gwerthuso yn rhan bwysig ac angenrheidiol o'r cylch polisi arferol. Wrth werthuso'r camau a gymerwyd, dylai'r llywodraeth ystyried eu heffaith ar wahanol segmentau o'r boblogaeth fel mater o drefn. Mae hwn yn ofyniad cyfreithiol o dan Ddyletswydd Cydraddoldeb y Sector Cyhoeddus Deddf Cydraddoldeb 2010. 

Mae bylchau enillion a chyflogaeth yn amlwg ar gyfer nifer o grwpiau nodweddion gwarchodedig. Mae ein hadroddiad yn argymell bod y bylchau cyflog a chyflogaeth anabledd yn cael eu monitro i ddeall eu hachosion a phennu polisïau priodol i fynd i'r afael â'r bylchau hynny. Wrth wneud hyn, gellir deall eu hachosion a phennu polisïau priodol i fynd i'r afael â'r bylchau hynny. Yn yr un modd, dylid monitro'r bylchau cyflog a chyflogaeth ar gyfer grwpiau ethnig penodol. Byddai hyn yn cynnwys, er enghraifft, y bwlch enillion rhwng oedolion Du, Pacistanaidd a Bangladeshaidd ac oedolion Gwyn, a'r bwlch cyflogaeth rhwng oedolion Du a grwpiau ethnig eraill.

Gwahaniaethau mewn safonau byw a thlodi

Gwahaniaethau mewn safonau byw a thlodi yw thema gyffredinol olaf yr argymhellion yn ein hadroddiad. Mae ein dadansoddiadau wedi amlygu effeithiau anfantais gymdeithasol, a welwyd hefyd yn ein hadroddiad yn 2018.

Mae deall gwahaniaethau yn bwysig wrth gynllunio dulliau o'u lleihau. Rydym wedi gwneud argymhellion ar gyfer rhai gwahaniaethau penodol, er enghraifft tlodi plant a thlodi a wynebir gan bobl anabl. Yn gyffredinol, dylai llywodraethau gymryd camau i ddeall a mynd i’r afael ag achosion tlodi a safonau byw sy’n dirywio. Mae hyn yn arbennig o berthnasol yn wyneb y lefelau uchel diweddar o chwyddiant. 

Bydd y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn parhau i fonitro'r rhain a data arall sy'n ymwneud â chydraddoldeb a hawliau dynol. Byddwn yn cynhyrchu adroddiadau rheolaidd a gwybodaeth arall i alluogi llywodraeth y Deyrnas Unedig, a llywodraethau Cymru a’r Alban, i ddeall a mynd i’r afael â meysydd angen ar draws yr holl grwpiau nodweddion gwarchodedig.

Mae ein prif adroddiad yn cynnwys dadansoddiad cynhwysfawr o bob dangosydd o'n Fframwaith Mesur. Mae hyn wedi'i haenu gan nodwedd warchodedig a phwnc. Ochr yn ochr â'r Crynodeb Gweithredol hwn, byddwch yn dod o hyd i daflenni ffeithiau ar gyfer pob maes pwnc. Isod fe welwch y canfyddiadau mwyaf arwyddocaol ar gyfer pob nodwedd warchodedig.

Datblygiadau polisi a chyfreithiol

Cafodd y pandemig effaith negyddol ar blant. Mae'r llywodraeth yn datblygu strategaethau i fynd i'r afael â hyn ym meysydd addysg a'r farchnad swyddi. Mae'r pandemig hefyd wedi effeithio ar bobl hŷn gyda'r:

• defnydd problemus o hysbysiadau ‘na cheisier dadebru’ yn gynnar yn y pandemig
• symud pobl o ysbytai i gartrefi gofal
• cyfyngiadau ar ymweliadau cartref gofal

Bu sawl achos cyfreithiol hefyd sydd wedi helpu egluro sut y gall gwahaniaethu ar sail oed ddigwydd yn y gweithle.

Canlyniadau

Plant a phobl ifanc 

Mae tlodi plant ymhlith plant pump oed a throsodd wedi codi yn ystod y degawd diwethaf ym Mhrydain. Mae nifer y plant yr effeithir arnynt gan y terfyn dau blentyn ar Gredyd Cynhwysol a Chredyd Treth Plant yn tyfu bob blwyddyn.

Mae’r pandemig wedi effeithio’n arbennig ar iechyd meddwl plant a phobl ifanc yn Lloegr. Mae’r rhai sydd â chyflyrau iechyd meddwl hirdymor bellach yn llai tebygol o ddweud eu bod yn teimlo eu bod yn cael cymorth i ddelio â’u cyflwr na chyn y pandemig.

Roedd absenoldeb o'r ysgol yn fater difrifol yn ystod y pandemig. Roedd bron i chwarter y plant ar goll o wersi am y rhan fwyaf o’r amser, ac mae hyn yn dal yn broblem fwy nag yr oedd.

Oedolion ifanc

Mae’r bwlch tlodi rhwng oedolion ifanc a hŷn wedi lleihau. Fodd bynnag, mae pobl 16-24 oed yn parhau i fod yn un o’r grwpiau sy’n fwy tebygol o fod mewn tlodi.

Oedolion ifanc sy'n parhau i fod ar y cyflogau isaf ac yn fwyaf tebygol o fod mewn galwedigaeth â chyflog isel (LPO). Ond mae cyfran yr oedolion ifanc mewn LPO wedi gostwng ac mae enillion canolrifol fesul awr ar gyfer y grŵp hwn wedi cynyddu.

Pobl hŷn

Roedd y grŵp oedran cyn-ymddeol hŷn (55-64) ym Mhrydain yn dod yn fwyfwy gweithgar yn y farchnad lafur cyn y pandemig. Ond mae gweithgaredd economaidd gweithwyr hŷn wedi gostwng ers hynny.

Nid oes gan dros chwarter yr oedolion 75 oed a hŷn yn y Deyrnas Unedig fynediad i'r rhyngrwyd yn eu cartref. Mae mwy na hanner y rhai 65 oed a throsodd yn cael eu diffinio fel defnyddwyr ‘cul’ y rhyngrwyd. Maent o bosibl mewn perygl o allgáu digidol.

Mae cyfran y bobl hŷn sydd mewn carchardai yn yr Alban wedi codi. Mae pryderon ynghylch a yw systemau carchardai Cymru a Lloegr a’r Alban yn diwallu anghenion carcharorion hŷn.

Datblygiadau polisi a chyfreithiol

Mae gwella gwasanaethau a mynd i’r afael â’r stigma sy’n gysylltiedig ag iechyd meddwl wedi bod yn ffocws i ddatblygiad polisi yn y cyfnod. Mae adolygiad a deddfwriaeth newydd wedi diwygio fframwaith cyfreithiol craidd y Ddeddf Iechyd Meddwl. 

Roedd gwella cyfraddau cyflogaeth pobl anabl hefyd yn flaenoriaeth i'r llywodraeth. Roedd adolygiad cynhwysfawr o anghenion addysgol arbennig a darpariaeth addysg anabl. Mae’r ‘Cynllun Gwella Anghenion Addysgol Arbennig ac Anableddau (SEND) a Darpariaeth Amgen (AP)’ wedi ymrwymo i welliannau sylweddol.

Datblygwyd y Strategaeth Anabledd Genedlaethol gyntaf ers 2011. Fodd bynnag, rhoddwyd stop ar ei weithrediad oherwydd camau cyfreithiol ar faint o ymgynghori a gynhaliwyd. 

Canlyniadau

Mae hawliadau gwahaniaethu ar sail anabledd mewn tribiwnlysoedd cyflogaeth yn un o'r mathau mwyaf cyffredin o hawliadau gwahaniaethu mewn tribiwnlysoedd. Fodd bynnag, mae’n fwy cyffredin i hawliadau gwahaniaethu ar sail anabledd gael eu tynnu'n ôl neu eu setlo trwy Acas (y Gwasanaeth Cynghori, Cymodi a Chyflafareddu).

Mae pobl anabl yng Nghymru a Lloegr yn fwy tebygol o fod wedi profi cam-drin domestig (11.5% yn 2019/20) o gymharu â phobl nad ydynt yn anabl (4.5%). Mae menywod anabl (1.9%) yn fwy tebygol o fod wedi cael eu treisio yn ystod y flwyddyn ddiwethaf na menywod nad ydynt yn anabl (0.8%).

Bu gostyngiad o 38% yn nifer yr achosion o droseddau casineb anabledd rhwng 2008–10 a 2018–2020 yng Nghymru a Lloegr. Ond mae adrodd am droseddau casineb i'r heddlu yn parhau i gynyddu.

Mae gan bobl anabl yn Lloegr lefel is o ymddiriedaeth ac ymdeimlad o berthyn yn eu cymdogaeth leol na phobl nad ydynt yn anabl. Mae hyn wedi gwaethygu ers ein hadolygiad diwethaf yn 2018.

Mae lefelau tlodi ym Mhrydain yn dal yn uwch ar gyfer pobl anabl ac mae costau byw cynyddol yn effeithio arnynt yn fwy.

Mae'r bwlch cyflogaeth rhwng pobl anabl a phobl nad ydynt yn anabl wedi lleihau. Fodd bynnag, mae'r bwlch enillion wedi cynyddu. Nid yw’r rhesymau dros yr hyn yn eglur.

Datblygiadau polisi a chyfreithiol

Bu anghytuno sylweddol a thrafodaethau cyhoeddus ynghylch sut i amddiffyn pobl drawsrywiol rhag gwahaniaethu ar sail newid rhyw heb amharu ar hawliau menywod ar sail rhyw.

Rhoddwyd ystyriaeth o'r newydd i ddeddfau cydnabod rhywedd. Ymgynghoriad yn y Deyrnas Unedig a deddfwriaeth newydd wedi’i phasio yn Senedd yr Alban i leihau’r gofynion ar gyfer ennill cydnabyddiaeth gyfreithiol o ryw. Yn dilyn hynny, rhwystrwyd hyn rhag cael cydsyniad brenhinol gan lywodraeth y DU. Mynegwyd pryderon ganddynt ynghylch ei ryngweithiad â deddfwriaeth wrth gefn yn Neddf Cydraddoldeb 2010.

Effeithiodd sawl achos cyfreithiol ar nodweddion gwarchodedig ailbennu rhywedd drwy geisio egluro’r diffiniad cyfreithiol o ryw. Roedd y rhain yn cynnwys achosion ar gasglu data yn y cyfrifiad. 

Argymhellodd adroddiad interim Adolygiad Dr Hilary Cass o Wasanaethau Hunaniaeth Rhywedd ar gyfer plant a phobl ifanc yn Lloegr symud oddi wrth un darparwr i rwydwaith rhanbarthol.

Mewn ymateb i gais gan y Gweinidog dros Fenywod a Chydraddoldebau, argymhellodd y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol ym mis Ebrill 2023 bod y llywodraeth yn ystyried a fyddai diffiniad biolegol o ryw yn Neddf Cydraddoldeb 2010 yn gwella eglurder cyfreithiol.

Canlyniadau

Mae data cyfrifiad ar hunaniaeth o ran rhywedd ar gael am y tro cyntaf. Yn 2021, dywedodd tua 262,000 o bobl yng Nghymru a Lloegr fod eu hunaniaeth rhywedd yn wahanol i’w rhyw a gofrestrwyd ar enedigaeth. Mae data o gyfrifiad 2022 yr Alban ar gael.

Mae rhywfaint o dystiolaeth bod gan bobl drawsrywiol ac anneuaidd iechyd corfforol a meddyliol gwaeth ac yn adrodd am brofiadau gwaeth wrth gael mynediad at ofal iechyd nag eraill.

Mae’r galw am wasanaethau hunaniaeth rhywedd wedi cynyddu ar gyfer oedolion a phlant ledled Prydain. Mae hyn wedi arwain at amseroedd aros hir iawn am wasanaethau.

Mae ymchwil sy’n dod i’r amlwg ar ofal iechyd rhywiol ac atgenhedlol wedi canfod bod unigolion traws yn llai tebygol nag unigolion nad ydynt yn drawsrywiol o gael mynediad at wasanaethau iechyd rhywiol neu wasanaethau mamolaeth.

Datblygiadau polisi a chyfreithiol

Bu dadl o’r newydd ar faterion hil, ethnigrwydd a gwahaniaethu ar sail hil. Mae hyn wedi'i ysgogi'n rhannol gan y gwahaniaeth mewn marwolaethau yn ystod y pandemig ac adnewyddiad protestiadau Mae Bywydau Du o Bwys. Mewn ymateb, comisiynwyd y Comisiwn ar Wahaniaethau Hiliol ac Ethnig gan lywodraeth y DU i lunio argymhellion ar sut i fynd i'r afael â gwahaniaethau hiliol.

Yn gynharach yn y cyfnod, amlygodd sgandal Windrush y gwahanol ffyrdd y mae grwpiau hiliol yn profi polisïau mewnfudo yn y Deyrnas Unedig. Canfuom nad oedd y Swyddfa Gartref wedi cydymffurfio â Dyletswydd Cydraddoldeb y Sector Cyhoeddus wrth weithredu ei pholisïau mewnfudo ‘amgylchedd gelyniaethus’. 

Gwnaethom ymchwilio a chanfod bod y Blaid Lafur wedi methu â mynd i'r afael â gwrth-semitiaeth anghyfreithlon. Cytunwyd ar gynllun gweithredu o welliannau gyda'r blaid.

Canlyniadau

Poblogaethau Du Affricanaidd, Du Caribïaidd, Bangladeshaidd a Phacistanaidd oedd â'r risg uchaf o farwolaethau yn y pandemig yn Lloegr. Canfu dadansoddiad ONS fod hyn wedi’i esbonio’n bennaf gan:

• lleoliad
• anfantais
• galwedigaeth
• trefniadau byw
• cyflyrau iechyd sydd eisoes yn bodoli
• cwmpas brechu

Nododd dadansoddiad arbrofol cyn y pandemig fod gan bob grŵp lleiafrifoedd ethnig (ac eithrio cymysg) ddisgwyliadau oes hirach na phoblogaeth Gwyn Prydeinig.

Mae'r rhan fwyaf o grwpiau ethnig yn Lloegr yn profi canlyniadau sy'n gwella ac yn lleihau bylchau mewn addysg a gwaith. Ond mae oedolion Du wedi gweld enillion yn sefydlog ac mae diweithdra yn parhau i fod yn gymharol uchel.

Mae'r bwlch cyflog ar gyfer gweithwyr Bangladeshaidd a Phacistanaidd wedi lleihau'n sylweddol ac mae pobl Bangladeshaidd hefyd wedi profi cwymp sydyn yn y gyfradd tlodi. Fodd bynnag, mae gan bobl Bangladeshaidd a Phacistanaidd gyfradd tlodi o 40% a mwy, y gyfradd waethaf o'r holl grwpiau lleiafrifoedd ethnig.

Data cyfyngedig sydd ar Sipsiwn, Roma a Theithwyr. Mae'r hyn sydd ar gael yn dangos bod ganddynt y canlyniadau addysgol a gwaith gwaethaf a'u bod ymhlith y rhai sydd wedi'u hallgáu fwyaf.

Datblygiadau polisi a chyfreithiol

Bu sawl achos cyfreithiol sydd wedi diffinio cwmpas cred warchodedig a therfynau amddiffyniad rhag gwahaniaethu ar sail cred. Mae hyn wedi cynnwys amddiffyniad rhag diffyg cred mewn hylifedd rhywedd, a’r gred mewn Alban annibynnol.

Fodd bynnag, canfuwyd nad oedd yr hawl i ryddid crefydd o dan y Confensiwn Ewropeaidd ar Hawliau Dynol wedi’i thorri:

• drwy beidio â chaniatáu i rieni dynnu plant allan o addysg grefyddol, gwerthoedd a moeseg a pherthnasau a rhywiol ofynnol yng Nghymru
• neu drwy sefydlu ‘parthau mynediad diogel’ o amgylch clinigau erthylu yng Ngogledd Iwerddon

Cynhaliom ymchwiliad i wrth-semitiaeth yn y Blaid Lafur. Comisiynodd y blaid Geidwadol Ymchwiliad Singh i wahaniaethu ar sail nodweddion gwarchodedig. Roedd hyn yn cynnwys crefydd neu gred, Islam yn benodol.

Canlyniadau

Mae canlyniadau i Fwslimiaid ym Mhrydain wedi gwella o ran:

• cyrhaeddiad addysg uwch
• cyflogaeth
• llai o anweithgarwch economaidd
• incwm canolrif fesul awr

Fodd bynnag, mae'r rhain yn ganlyniadau gwaeth o hyd nag ar gyfer y rhan fwyaf o grwpiau crefyddol eraill. Mae tlodi oedolion a phlant ac amddifadedd materol difrifol yn parhau i fod yn uchel ymhlith Mwslimiaid.

Ym Mhrydain, mae canlyniadau addysgol a chyflogaeth ar gyfer Hindŵiaid wedi gwella. Nhw yw'r grŵp sydd fwyaf tebygol o fod â chymhwyster lefel gradd ac, ynghyd â phobl Iddewig, o fod ag enillion uwch fesul awr. 

Nid yw mynychder cyffredinol troseddau casineb crefyddol yng Nghymru a Lloegr wedi newid, tra bod mathau eraill o droseddau casineb wedi gostwng yn yr hirdymor. Gwelwyd cynnydd sydyn mewn troseddau â chymhelliant hiliol neu grefyddol o amgylch digwyddiadau sbarduno gwleidyddol neu derfysgaeth mawr, gan gynnwys:

• refferendwm yr UE
• ymosodiadau terfysgol Gorffennaf 2017
• protestiadau a gwrth-brotestiadau Mae Bywydau Du o Bwys yn haf 2020

Mae cyfraith achosion sylweddol wedi dod i’r amlwg sy’n egluro cwmpas yr amddiffyniadau ar gyfer credoau a mynegiant o gredoau, ac i ba raddau y gellir ac na ellir cyfyngu ar ddarpariaeth gwasanaethau ar sail crefydd a chred.

Datblygiadau polisi a chyfreithiol

Bu llawer o ddadlau brwd dros y diffiniad cyfreithiol o nodwedd warchodedig rhyw. A hefyd sut mae'n berthnasol i bobl sy'n byw ac yn cyflwyno mewn rhyw sy'n wahanol i'w rhyw a gofrestrwyd ar enedigaeth. Daethpwyd ag achosion:

• i herio'r diffiniad o ryw a ddefnyddir yng nghyfrifiad Cymru a Lloegr a'r Alban
• ynghylch diffiniad y term ‘menyw’ a ddefnyddir mewn deddfwriaeth gyda’r nod o wella cydbwysedd rhwng y rhywiau ar fyrddau cyhoeddus

Ar ôl llawer o achosion proffil uchel, bu cryn ymdrech i ddatblygu polisi, strategaethau a throseddau newydd i fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod a merched.

Canlyniadau

Mae merched yn parhau i berfformio'n well na bechgyn mewn addysg blynyddoedd cynnar, cynradd ac uwchradd ledled Prydain.

Ym Mhrydain mae'r bwlch cyflogaeth rhwng dynion a merched wedi lleihau oherwydd gwelliannau mewn cyrhaeddiad addysgol.

Mae’r bwlch cyflog rhwng dynion a menywod (a elwir yn fwlch cyflog rhwng y rhywiau) wedi lleihau ychydig, ond heb fawr o newid ar gyfer menywod mwy addysgedig. Magu plant yw achos allweddol y bwlch cyflog rhwng y rhywiau.

Erbyn hyn mae gan fenywod ym Mhrydain gyfraddau tlodi uwch na dynion ac mae cyfran yr aelwydydd gorlawn lle mae menywod yn benteulu wedi cynyddu.

Mae anghydraddoldebau economaidd-gymdeithasol mewn disgwyliad oes yn y Deyrnas Unedig yn parhau i fod yn ehangach i ddynion na menywod. Fodd bynnag, mae anghydraddoldebau o'r fath yn cynyddu'n gyflymach i fenywod.

Mae dynion yn llawer mwy tebygol na merched o fod yn y carchar neu o farw trwy hunanladdiad. Mae cyfradd hunanladdiad dynion wedi cynyddu yn Lloegr a’r Alban.

Bu gostyngiad sydyn yn y cyhuddiadau am droseddau treisio yng Nghymru a Lloegr, gyda mwy o ferched yn tynnu eu hachos yn ôl.

Pleidleisiodd mwy o ddynion na menywod yn etholiad cyffredinol 2019, tuedd nas gwelwyd yn y tri etholiad blaenorol. Ar yr un pryd, mae menywod yn Lloegr wedi cymryd mwy o ran mewn gweithgareddau gwleidyddol na dynion.

Datblygiadau polisi a chyfreithiol

Yn gynnar yn y cyfnod dan sylw, cynhyrchodd llywodraeth y DU gynllun gweithredu wedi’i dargedu at fynd i’r afael â materion a gwahaniaethau mewn iechyd, cyfiawnder a chyflogaeth ymhlith pobl lesbiaidd, hoyw, deurywiol a thraws. Mae rhai o’r rhain wedi’u rhoi ar waith, ac mae deddfwriaeth wedi’i chynllunio i wahardd arferion trosi.

Profwyd rhyngweithiad amddiffyniadau rhag gwahaniaethu ar sail cyfeiriadedd rhywiol gyda gwahaniaethu ar sail crefydd a chred mewn sawl achos, gan egluro beth yw gwahaniaethu ar sail cyfeiriadedd rhywiol. 

Canlyniadau

Mae data cyfrifiad ar gyfeiriadedd rhywiol ar gael am y tro cyntaf. Yn 2021, nododd tua 1.5 miliwn o bobl yng Nghymru a Lloegr eu bod yn hoyw, yn lesbiaidd, yn ddeurywiol neu’n gyfeiriadedd rhywiol arall (nad yw’n heterorywiol). Mae data o Gyfrifiad 2022 yr Alban ar ddod.

Mae unigolion deurywiol yn tueddu i fod yn iau nag unigolion hoyw a lesbiaidd. Mae ganddynt ganlyniadau gwaeth a gallant wynebu mathau penodol o wahaniaethu. Mae pobl ddeurywiol yn fwy tebygol o:

• fod mewn cyflogaeth â chyflog isel
• byw mewn tlodi ac amodau gwael
• i gael iechyd gwaeth

Mae oedolion hoyw a lesbiaidd wedi cael cyfraddau cyflogaeth uwch a chyflogau cyfartalog yn gyson, ac maent yn fwy tebygol o fod mewn galwedigaethau â chyflogau uchel nag oedolion heterorywiol. Fodd bynnag, mae bylchau cyflog a galwedigaeth wedi bod yn culhau dros amser.

Er gwaethaf perfformiad cryf yn y farchnad lafur, mae pobl lesbiaidd, hoyw a deurywiol yn profi canlyniadau gwaeth mewn meysydd eraill na phobl heterorywiol. Mae pobl lesbiaidd, hoyw a deurywiol, yn enwedig menywod ac oedolion deurywiol, yn profi iechyd corfforol a meddyliol gwaeth. Maent hefyd yn fwy tebygol o fod wedi profi trais rhywiol neu gam-drin domestig yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, ac o fyw mewn amodau gwael neu gael anhawster dod o hyd i dai diogel.