Pennod 8 - Aflonyddu

8.1 Mae’r bennod hon yn esbonio prawf cyffredinol y Ddeddf ar gyfer aflonyddu. Mae hefyd yn esbonio’r darpariaethau ar aflonyddu mewn perthynas â nodwedd warchodedig berthnasol, y darpariaethau ar aflonyddu rhywiol, a’r darpariaethau ar ymdriniaeth lai ffafriol o bobl sy’n gwrthod neu’n ildio i aflonyddu.

8.2 Mae’r Ddeddf yn gwahardd tri math o aflonyddu, sef:

• aflonyddu mewn perthynas â ‘nodwedd warchodedig berthnasol’ (a.26(1))
• aflonyddu rhywiol (a.26(2))
• ymdriniaeth lai ffafriol o unigolyn oherwydd eu bod yn ildio i neu’n gwrthod aflonyddu mewn perthynas â rhyw neu ailbennu rhywedd (a.26(3))

Esbonnir y rhain mewn manylder yn y bennod hon.

8.3 Y ‘nodweddion gwarchodedig perthnasol’ ar gyfer y Cod hwn (a.26(5)) yw:

• oed
• anabledd
• ailbennu rhywedd
• hil
• rhyw

8.4 Nid yw’r Ddeddf yn gwahardd aflonyddu gan ddarparwr gwasanaeth neu berson sy’n cyflawni swyddogaeth gyhoeddus o bobl sy’n iau na 18 oed (a.28(1)). Nid yw’r eithriad hwn yn berthnasol i gymdeithasau: mae’r sawl sydd o dan 18 wedi eu gwarchod rhag aflonyddu yn y cyd-destun hwn.

8.5 Nid yw beichiogrwydd a mamolaeth wedi eu gwarchod yn uniongyrchol o dan y darpariaethau aflonyddu (a.26(5)). Fodd bynnag, byddai aflonyddu ar sail beichiogrwydd a mamolaeth gyfystyr ag aflonyddu sy’n gysylltiedig â rhyw.

8.6 Nid yw’r gwaharddiad ar aflonyddu fel disgrifir isod yn gwarchod unigolion sydd â nodweddion gwarchodedig cyfeiriadaeth rywiol neu grefydd neu gred (a.29(8), a.103(2)). Fodd bynnag, lle bo ymddygiad digroeso mewn perthynas ag unrhyw un o’r nodweddion gwarchodedig hyn yn arwain at berson yn dioddef niwed, mae’n bosibl y gallai’r person hwnnw ddwyn honiad o wahaniaethu uniongyrchol (a.212(5)) (darllener Pennod 4).

8.7 Mae’r math hwn o aflonyddu yn digwydd pan fydd darparwr gwasanaeth, person sy’n cyflawni swyddogaeth gyhoeddus neu gymdeithas yn ymgymryd ag ymddygiad digroeso mewn perthynas â nodwedd warchodedig berthnasol (a.26(1)(a)), ac sydd â’r pwrpas neu’r effaith o:

• dramgwyddo urddas unigolyn, neu
• creu amgylchedd fygythiol, elyniaethus, ddiraddiol, waradwyddus neu sarhaus i unigolyn (a.26(1)(b))

8.8 Ymddygiad a all gael un o’r effeithiau hyn yw aflonyddu hyd yn oed os na fwriadwyd yr effaith. Am ragor o wybodaeth darllener am ‘bwrpas ac effaith’ ym mharagraffau 8.16 i 8.22.

Ystyr ‘ymddygiad digroeso’

8.10 Mae ymddygiad digroeso yn cwmpasu ystod eang o ymddygiad, yn cynnwys:

• geiriau llafar neu ysgrifenedig neu gamdriniaeth
• ‘cellwair’ (siarad pryfoclyd neu gellweirus a fwriadwyd i fod yn ddoniol neu gyfeillgar)
• delweddaeth
• graffiti
• ystumiau corfforol
• mynegiant wyneb
• dynwared
• jôcs
• castiau
• gweithredoedd sy’n effeithio ar amgylchoedd person neu ymddygiad corfforol arall

8.11 Gallai’r ymddygiad fod wyneb yn wyneb, dros y ffôn, mewn negeseuon testun neu ar-lein, er enghraifft trwy’r cyfryngau cymdeithasol neu sgwrsio ar-lein. Mae ymddygiad digroeso hefyd yn cynnwys anweithgarwch ar ran darparwr gwasanaeth, person sy’n cyflawni swyddogaeth gyhoeddus neu gymdeithas, os yw’r anweithgarwch honno mewn perthynas â nodwedd warchodedig [troednodyn 62].

8.13 Mae’r gair digroeso yn ei hanfod yn golygu yr un fath â ‘diwahoddiad’ a golyga ei fod yn ‘ddigroeso gan y derbynnydd’. Dylai gael ei ystyried o’u safbwynt goddrychol nhw. Fodd bynnag, gallai llys ystyried ffactorau allanol wrth benderfynu pa un ai yw’n derbyn bod yr ymddygiad, yn wrthrychol, yn ddigroeso.

8.14 Nid yw’n angenrheidiol bod unrhyw wrthwynebiad wedi ei wneud i’r ymddygiad er mwyn iddo fod yn ‘ddigroeso’. Fodd bynnag, pan yn pennu pa un ai yw ymddygiad yn ddigroeso gallai llys ystyried a fu gwrthwynebiad (ymysg pethau eraill). Gall digwyddiad untro difrifol fod gyfystyr ag aflonyddu.

8.16 Er gwaethaf unrhyw bwrpas a fwriadwyd, ar gyfer pob un o’r tri math o aflonyddu a amlinellir ym mharagraff 8.2, os yw gwneud yr unigolyn yn destun yr ymddygiad digroeso yn cael yr effaith o dramgwyddo urddas yr unigolyn, neu greu amgylchedd fygythiol, elyniaethus, ddiraddiol, waradwyddus neu sarhaus iddynt, bydd hyn yn ddi.on er mwyn sefydlu aflonyddu anghyfreithlon. Mae’r pwrpas a fwriadwyd neu’r cymhellion y tu ôl i’r ymddygiad yn amherthnasol.

8.19 Wrth benderfynu a yw ymddygiad yn cael yr effaith o greu unrhyw un o’r amgylchiadau a ddiffinnir ym mharagraff 8.16, rhaid i bwyntiau 1) i 3) isod gael eu hystyried (a.26(4)).

1. Canfyddiad yr unigolyn (a.26(4)(a)); oedden nhw’n ei weld fel tramgwydd ar eu hawliau neu greu amgylchedd fygythiol (ayyb) iddyn nhw?
   Mae’r rhan hwn o’r prawf yn gwestiwn goddrychol ac yn ddibynnol ar sut mae’r unigolyn yn gweld yr ymddygiad. Os nad yw’r unigolyn yn gweld bod eu hurddas wedi ei dramgwyddo, neu fod amgylchedd wrthwynebus wedi ei chreu, yna ni ddylid canfod bod yr ymddygiad yn cael yr effaith a ddisgrifir ym mharagraff 8.7 [troednodyn 63].
2. Amgylchiadau eraill yr achos (a.26(4)(b)). Gall amgylchiadau a allai fod yn berthnasol ac sydd angen eu hystyried gynnwys:
   • amgylchiadau personol yr unigolyn sy’n profi’r ymddygiad, er enghraifft, eu hiechyd, yn cynnwys iechyd meddwl, eu galluedd meddyliol, cefndir diwylliannol, hil neu ethnigrwydd, crefydd, cred neu brofiad blaenorol o aflonyddu
   • yr amgylchedd lle digwyddodd yr ymddygiad, er enghraifft, lle bo’r darparwr gwasanaeth, person sy’n cyflawni swyddogaeth gyhoeddus neu gymdeithas mewn safle o awdurdod gyda’r unigolyn, neu’n dal unrhyw fath arall o bŵer drostyn nhw
   • pa un bod yr ymddygiad o fewn mudiad neu sefydliad lle ceir perthynas reolaidd a pharhaus rhwng y mudiad a’r sefydliad hwnnw a’r unigolyn, megis ysbyty neu sefydliad gofal preswyl, cartref cymunedol neu garchar
   • pa un ai y bwriadwyd yr ymddygiad i greu tramgwydd. Mae ymddygiad sy’n amlwg wedi ei fwriadu i achosi tramgwydd llawer yn fwy tebygol o gael ei ganfod i fod â’r effaith a ddisgrifir ym mharagraff 8.7 [troednodyn 64]
3. Pa un ai ei bod yn rhesymol i’r ymddygiad gael yr effaith honno (a.26(4)(c)); mae hwn yn brawf  gwrthrychol.
   Mae llysoedd yn annhebygol o ganfod bod yr ymddygiad digroeso yn cael yr effaith o, er enghraifft, dramgwyddo defnyddiwr gwasanaeth os yw’r llys yn ystyried bod y defnyddiwr gwasanaeth yn orsensitif ac na fyddai person arall a brofodd yr un ymddygiad wedi cael eu tramgwyddo.

8.20 Mae hi’n berthnasol ystyried pa un ai yw’r aflonyddwr honedig yn arfer unrhyw hawliau. Er enghraifft, os ydynt yn mynegi barn mewn perthynas â chred grefyddol neu athronyddol, gallent gael eu gwarchod rhag gwahaniaethu ac aflonyddu oherwydd neu mewn perthynas â’r gred honno. Am ragor o wybodaeth ynglŷn â nodwedd warchodedig crefydd a chred darllener paragraffau 2.65 i 2.80.

8.21 Mae hefyd yn berthnasol ystyried pa un ai oedd yr aflonyddwr honedig yn arfer unrhyw rai o’u hawliau confensiwn a ddiogelir o dan Ddeddf Hawliau Dynol 1998. Er enghraifft, bydd angen i hawl yr aflonyddwr honedig i ryddid mynegiant, cydwybod a chrefydd neu ei hawl i ryddid mynegiant gael eu hystyried wrth bwyso a mesur holl amgylchiadau perthnasol yr achos.

8.22 Mae’n ddyletswydd ar awdurdodau cyhoeddus hefyd o dan Ddeddf Hawliau Dynol 1998 i beidio â gweithredu’n anghydnaws â hawliau o dan y Confensiwn Ewropeaidd ar Hawliau Dynol. Hyd yn oed lle nad yw’r aflonyddwr honedig yn awdurdod cyhoeddus, mae’n rhaid i’r llys neu dribiwnlys sicrhau ei fod yn dehongli’r Ddeddf yn gydnaws â hawliau’r Confensiwn lle gall wneud hynny (darllener paragraffau 1.16 i 1.18).

8.23 Mae ystyr eang i ymddygiad digroeso ‘mewn perthynas â’ nodwedd warchodedig berthnasol. Gall gynnwys nifer o sefyllfaoedd, megis y rhai a ddisgrifir ym mharagraffau 8.24 i 8.34.

8.24 Gall aflonyddu yn gysylltiedig â nodwedd warchodedig unigolyn ei hun.

8.26 Mae amddiffyniad rhag aflonyddu hefyd yn berthnasol lle bo person yn gyffredinol ddifrïol ond, mewn perthynas ag unigolyn penodol, mae ffurf yr ymddygiad digroeso yn gysylltiedig â nodwedd warchodedig yr unigolyn hwnnw.

8.28 Nid oes rhaid i unigolyn feddu ar y nodwedd warchodedig berthnasol eu hunain er mwyn i amddiffyniad rhag aflonyddu godi. Gall hyn ddigwydd mewn nifer o wahanol sefyllfaoedd.

1. Gall unigolyn fod yn gysylltiedig â rhywun sydd â nodwedd warchodedig.

   Enghraifft

   Mae criw o oedolion ag anawsterau dysgu yn cael pryd o fwyd mewn bwyty ar y cyd â’u gweithwyr cefnogi. Mae rhai o staff y bwyty yn gwneud hwyl am ben y criw ag ystumiau a thrwy eu dynwared yn dawel. Mae’r gweithwyr cefnogi wedi eu cynhyrfu’n arw gan ymddygiad y staff gan iddynt greu amgylchedd ddiraddiol a gwaradwyddus iddyn nhw, yn ogystal ag i’r oedolion maen nhw’n eu cefnogi.

2. Gall y canfyddiad bod gan unigolyn nodwedd warchodedig benodol fod yn anghywir.

   Enghraifft

   Mae menyw yn ei 50au yn edrych yn hŷn yn sgil salwch blaenorol. Pan wna gais am aelodaeth o’i chlwb cymdeithaso lleol, mae’r ysgrifenydd aelodaeth yn gwneud sylwadau tuag ati megis, ‘Dydy’r clwb hwn ddim yn addas i bensiynwyr’ a ‘Fyddai aelodau ddim yn teimlo’n gyffyrddus â rhywun fel chi yn nigwyddiadau’r clwb’. Mae’r fenyw yn gweld y sylwadau hyn yn hynod waradwyddus ac fe allent fod gyfystyr ag aflonyddu mewn perthynas ag oed – er bod y canfyddiad ei bod hi’n perthyn i grŵp oed hŷn yn anghywir.

3. Gallai fod yn wybyddus nad oes gan unigolyn nodwedd warchodedig benodol ond serch hynny gallai fod yn destun aflonyddu mewn perthynas â’r nodwedd honno.

   Enghraifft

   Mae aelod o staff mewn siop leol yn cyfeirio at fachgen yn ei arddegau trwy ddefnyddio sarhad hiliol pan ddaw i mewn. Mae’r aelod o staff yn gwybod nad yw’r bachgen yn aelod o’r hil honno, ac mae e’n gweld y galw enwau hyn yn ddim ond jôc. Mae’r bachgen bellach yn casáu mynd i’r siop, yn enwedig gyda’i ffrindiau, oherwydd ei fod yn ofni cael ei sarhau a’i gam-drin yn eiriol.

8.29 Gall amddiffyniad rhag aflonyddu ddeillio pan nad yw ymddygiad digroeso mewn perthynas â nodwedd warchodedig wedi ei gyfeirio at unigolyn penodol, ond at berson arall neu at neb.

8.31 Mae amddiffyniad rhag aflonyddu yn berthnasol lle nad yw ymddygiad yn agored oherwydd nodwedd warchodedig ond lle bo’n gysylltiedig â hi.

8.33 Mae amddiffyniad rhag aflonyddu yn berthnasol lle nad yw ymddygiad yn agored oherwydd nodwedd warchodedig, ond mae cymhellion yr aflonyddwr yn golygu ei fod mewn perthynas â hi.

8.35 Mae aflonyddu rhywiol yn digwydd pan fydd person yn ymwneud ag ymddygiad digroeso o natur rywiol, sydd â naill ai’r pwrpas neu effaith a ddisgrifir ym mharagraff 8.7 (a.26)(2)). Esbonnir y cysyniad o ‘ymddygiad digroeso’ ym mharagraffau 8.10 i 8.15.

8.36 Gall ymddygiad o ‘natur rywiol’ gwmpasu ymddygiad geiriol, dieiriau neu gorfforol, yn cynnwys:

• sylwadau neu gwestiynau rhywiol digroeso
• awgrymiadau rhywiol
• syllu neu giledrych
• cyffwrdd           
• amneidiadau
• ymosodiad rhywiol
• jôcs rhywiol
• dangos fideos, ffotograffau, darluniau neu ddelweddau rhywiol neu erotig

8.37 Gall aflonyddu rhywiol ddigwydd wyneb yn wyneb, mewn galwadau ffôn, negeseuon testun neu ar-lein, megis ar y cyfryngau cymdeithasol neu sgwrsio ar-lein.

8.38 Gall ymddygiad o natur rywiol ddod gan rywun o’r un rhyw neu’r rhyw arall. Gallai ymddygiad a gafodd ei groesawu yn y gorffennol ddod yn ddigroeso, er enghraifft, lle bu dau berson mewn perthynas rywiol yn y gorffennol, sydd bellach wedi dod i ben.

8.40 Mae’r trydydd math o aflonyddu yn digwydd pan fydd unigolyn yn cael ei drin yn llai ffafriol gan ddarparwr gwasanaeth, person sy’n cyflawni swyddogaeth gyhoeddus neu gymdeithas oherwydd bod yr unigolyn hwnnw wedi ildio i neu wrthod ymddygiad digroeso o natur rywiol, neu ymddygiad digroeso mewn perthynas â rhyw neu ailbennu rhywedd, a bod yr ymddygiad digroeso yn creu unrhyw rai o’r amgylchiadau a ddiffinnir ym mharagraff 8.7 iddynt (a.26(3)).

8.41 O dan y math hwn o aflonyddu, gallai yr un person ag sy’n gyfrifol am yr ymddygiad digroeso cychwynnol fod yn gyfrifol hefyd am yr ymdriniaeth anffafriol ddilynol, neu gallai fod yn berson gwahanol (a.26(3)(a)).

Atebolrwydd cyflogwyr a phenaduriaid

8.44 Gall cyflogwyr a phenaduriaid (fel darparwyr gwasanaeth, personau sy’n cyflawni swyddogaeth gyhoeddus neu gymdeithasau) osgoi atebolrwydd am aflonyddu a gyflawnir gan eu cyflogeion neu asiantwyr os byddant yn cymryd camau rhesymol i atal aflonyddu rhag digwydd (a.109(4)). Darllener paragraffau 3.40 i 3.42 am ragor o fanylion.

62. Conteh v Parking Partners Ltd [2011] EqLR 332
63. Pemberton v Inwood [2018] ICR 1291
64. Pemberton v Inwood [2018] ICR 1291
65. Uno'r Undeb v Nailard [2018] EWCA Civ 1203