Darparwyr gwasanaethau un rhyw ac ar wahân: canllaw ar ddarpariaethau rhyw ac ailbennu rhywedd y Ddeddf Cydraddoldeb

Mae’r canllaw hwn ar gyfer darparwyr gwasanaeth (unrhyw un sy’n darparu nwyddau, cyfleusterau neu wasanaethau i’r cyhoedd) sy’n dymuno sefydlu a gweithredu gwasanaeth un rhyw neu ar wahân.

Darparwyr gwasanaeth ar wahân neu un rhyw yw’r rhai sy’n darparu gwasanaeth lle mae rhyw elfen neu’r cyfan o’r gwasanaeth ar gael:

• dim ond i un rhyw, neu
• ar wahân i bob rhyw, neu
• yn wahanol i bobl o bob rhyw.

Gallai’r rhain gynnwys ond heb fod yn gyfyngedig i:

• toiledau ar wahân neu un rhyw
• llochesi trais domestig
• ystafelloedd newid ar wahân neu un rhyw
• wardiau ysbyty

Rydym yn cyfeirio at y gwasanaethau hyn fel gwasanaethau ar wahân neu un rhyw drwyddi draw.

Fel rheoleiddiwr y Ddeddf Cydraddoldeb, rydym yn darparu canllawiau ar y gyfraith i helpu sefydliadau i gydymffurfio â’u rhwymedigaethau cyfreithiol.

Mae’r canllaw hwn yn ymdrin â’r eithriadau yn y Ddeddf Cydraddoldeb sy’n ymwneud â rhyw sy’n caniatáu: darparu gwasanaethau, neu gymhwyso polisi:

• dim ond i un rhyw
• ar wahân i bobl o bob rhyw.
• yn wahanol i bobl o bob rhyw

Mae hefyd yn cwmpasu’r darpariaethau yn y Ddeddf Cydraddoldeb sy’n ymwneud ag ailbennu rhywedd sy’n caniatáu i ddarparwyr gwasanaethau rhyw ar wahân neu un rhyw wahardd, addasu neu gyfyngu ar fynediad at bobl draws.

Mae’r canllaw hwn yn rhoi gwybodaeth am:

• yr hyn a ddywed y gyfraith
• sut i benderfynu pryd i ddefnyddio'r eithriadau
• camau ymarferol y gallwch eu cymryd.

Rydym wedi defnyddio Saesneg clir i helpu i egluro termau cyfreithiol. Nid yw hyn yn newid ystyr y gyfraith.

Mae'r Ddeddf yn defnyddio'r term 'trawsrywiol' ar gyfer unigolion sydd â'r nodwedd warchodedig o ailbennu rhywedd. Rydym yn cydnabod bod rhai pobl yn ystyried bod y term hwn yn hen ffasiwn, felly yn y canllaw hwn rydym yn defnyddio’r term ‘traws’ i gyfeirio at berson sydd â’r nodwedd warchodedig o ailbennu rhywedd.

Rydym yn defnyddio'r term 'rhyw biolegol' oherwydd dyma sut mae rhyw cyfreithlon yn cael ei ddiffinio o dan y Ddeddf Cydraddoldeb ar gyfer pobl nad oes ganddynt Dystysgrif Cydnabod Rhywedd.

Rydym yn defnyddio’r term gwasanaethau un rhyw neu ar wahân i ddisgrifio’r rhai sy’n darparu gwasanaeth lle mae rhywfaint o’r gwasanaeth, neu’r cyfan ohono ar gael:

• dim ond i un rhyw
• ar wahân i bob rhyw
• yn wahanol i bobl o bob rhyw.

• Mae'r Ddeddf Cydraddoldeb yn caniatáu ar gyfer darparu gwasanaethau rhyw ar wahân neu un rhyw dan rai amgylchiadau o dan 'eithriadau' yn ymwneud â rhyw.
• Er mwyn sefydlu gwasanaeth ar wahân neu un rhyw, rhaid i chi ddangos eich bod yn bodloni o leiaf un o nifer o amodau statudol (a nodir yn yr adran hon o’r canllaw) a bod cyfyngu’r gwasanaeth ar sail rhyw yn ddull cymesur o cyflawni nod cyfreithlon. Er enghraifft, gallai nod cyfreithlon fod am resymau preifatrwydd, gwedduster, atal trawma neu sicrhau iechyd a diogelwch. Yna mae'n rhaid i chi allu dangos bod eich gweithred yn ffordd gymesur o gyflawni'r nod hwnnw.
• Mae amgylchiadau lle gall darparwr gwasanaeth ar wahân neu un rhyw sydd wedi’i sefydlu’n gyfreithlon atal, cyfyngu neu addasu mynediad pobl drawsrywiol at y gwasanaeth. Caniateir hyn dan y Ddeddf. Fodd bynnag, gallai cyfyngu neu addasu mynediad at berson traws, neu ei eithrio o wasanaeth un rhyw ar wahân neu un rhyw o’r rhyw y maent yn bresennol ynddo, fod yn anghyfreithlon os na allwch ddangos gweithredu o’r fath yn ddull cymesur o gyflawni nod cyfreithlon. Mae hyn yn berthnasol p'un a oes gan y person Dystysgrif Cydnabod Rhyw ai peidio.
• Wrth ystyried sut y darperir eich gwasanaeth i bobl drawsrywiol, rhaid i chi gydbwyso’r effaith ar bob defnyddiwr gwasanaeth a dangos bod rheswm digon da dros wahardd pobl draws neu gyfyngu ar neu addasu eu mynediad i’r gwasanaeth. Efallai y bydd yn ddefnyddiol i rai darparwyr gwasanaeth gael polisi ar gyfer darparu gwasanaethau i bobl draws. Lle mae hyn yn wir, rydym yn argymell eich bod yn datblygu polisi ond nid yw hyn yn ofyniad cyfreithiol. Os oes gennych bolisi dylech fod yn barod i ystyried a yw amgylchiadau penodol yn cyfiawnhau gwyro oddi wrth y polisi.

O dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010, mae ‘rhyw’ yn cael ei ddeall fel deuaidd, sef dyn neu fenyw. At ddibenion y Ddeddf, rhyw cyfreithlon person yw ei ryw biolegol fel y’i cofnodir ar ei dystysgrif geni. Gall person traws newid ei ryw cyfreithlon trwy gael Tystysgrif Cydnabod Rhywedd. Mae person traws nad oes ganddo Dystysgrif Cydnabod Rhywedd yn cadw'r rhyw a gofnodwyd ar ei dystysgrif geni at ddibenion y Ddeddf.

Mae'r Ddeddf Cydraddoldeb yn amddiffyn unigolion rhag gwahaniaethu ac aflonyddu ar sail nodwedd warchodedig. Mae nodweddion gwarchodedig yn cynnwys rhyw (bod yn ddyn neu’n fenyw) ac ailbennu rhywedd (sef unigolyn sy’n ‘bwriadu ymgymryd â phroses neu yn ran o broses neu ran o broses i ailbennu eu rhyw’). Nid oes gofyniad i berson traws gael unrhyw fath o oruchwyliaeth feddygol neu ymyriad er mwyn cael ei amddiffyn rhag gwahaniaethu ar sail newid rhyw. Nid oes angen Tystysgrif Cydnabod Rhywedd ar berson i gael ei ddiogelu o dan nodwedd ailbennu rhywedd.

Mae dau fath o wahaniaethu, gwahaniaethu anuniongyrchol ac uniongyrchol.

Yn gyffredinol mae yn erbyn y gyfraith i wahaniaethu yn erbyn rhywun oherwydd nodwedd warchodedig. Fodd bynnag, mae rhai amgylchiadau lle gellir darparu gwasanaethau naill ai:

• yn unig i un rhyw, neu
• yn wahanol i bob rhyw neu
• ar wahân i bob rhyw.

Rhaid i ddarparwyr gwasanaethau fodloni nifer o amodau er mwyn sefydlu gwasanaeth un rhyw ar wahân neu un rhyw yn gyfreithlon. Mae’r amodau hyn wedi’u nodi o dan eithriadau sy’n ymwneud â rhyw yn y Ddeddf.

Mae amgylchiadau lle gall darparwr gwasanaeth ar wahân neu un rhyw sydd wedi’i sefydlu’n gyfreithlon wahardd, addasu neu gyfyngu ar fynediad i’w wasanaeth i bobl draws. Caniateir hyn o dan ddarpariaethau sy’n ymwneud ag ailbennu rhywedd yn y Ddeddf.

Mae’r Ddeddf Cydraddoldeb yn caniatáu i chi ddarparu gwasanaethau rhyw ar wahân (para 26) a gwasanaethau un rhyw (para 27).

Gwasanaethau rhyw ar wahân

Gwasanaeth rhyw ar wahân yw un a ddarperir i’r ddau ryw, ond ar wahân neu’n wahanol.

Dim ond os byddai gwasanaeth ar y cyd yn llai effeithiol y gallwch chi ddarparu gwasanaeth rhyw ar wahân a bod darparu'r gwasanaeth ar wahân hwnnw yn ddull cymesur o gyflawni nod cyfreithlon. Er enghraifft, gallai iechyd a diogelwch eraill fod yn nod cyfreithlon. Rhaid i chi wedyn ddangos bod eich gweithred yn ffordd gymesur o gyrraedd y nod hwnnw. Mae hyn yn ei gwneud yn ofynnol i chi gydbwyso'r effaith ar bob defnyddiwr gwasanaeth o ddarparu gwasanaethau ar wahân.

Mae'r Ddeddf Cydraddoldeb hefyd yn caniatáu i ddarparwr gwasanaeth ddarparu gwasanaethau ar wahân mewn ffordd wahanol ar gyfer pob rhyw. Ni allwch ddarparu gwasanaeth ar wahân yn wahanol oni bai yn gyntaf, y byddai gwasanaeth ar y cyd i bobl o’r ddau ryw yn llai effeithiol, ac yn ail, mae’r graddau y mae angen y gwasanaeth gan un rhyw yn ei gwneud yn anymarferol i ddarparu’r gwasanaeth ac eithrio ar wahân ac yn wahanol ar gyfer pob rhyw. Rhaid i chi wedyn allu dangos bod y ddarpariaeth gyfyngedig yn ffordd gymesur o gyflawni nod cyfreithlon.

Gwasanaethau un rhyw

Os ydych yn darparu gwasanaeth i un rhyw yn unig (ac nid i’r llall), rhaid i chi allu bodloni un o’r amodau canlynol:

1. Dim ond pobl o'r rhyw hwnnw sydd angen y gwasanaeth.
2. Ni fyddai darparu'r gwasanaeth ar y cyd i'r ddau ryw yn ddigon effeithiol.

3. Mae lefel yr angen am y gwasanaethau yn golygu nad yw'n rhesymol ymarferol darparu gwasanaethau ar wahân ar gyfer pob rhyw.

4. Darperir y gwasanaeth mewn ysbyty neu fan arall, lle mae angen gofal arbennig, goruchwyliaeth neu sylw ar ddefnyddwyr.

5. Mae'r gwasanaeth yn debygol o gael ei ddefnyddio gan fwy nag un person ar yr un pryd a gallai menyw wrthwynebu'n rhesymol i bresenoldeb dyn (neu i'r gwrthwyneb).

6. Gallai person wrthwynebu’n rhesymol bod y defnyddiwr gwasanaeth o’r rhyw arall oherwydd bod y gwasanaeth yn cynnwys cyswllt corfforol.

Rhaid i chi hefyd allu dangos bod darparu'r gwasanaeth ar sail un rhyw yn ddull cymesur o gyflawni nod cyfreithlon. Unwaith eto, mae cymesuredd yn mynnu eich bod yn cydbwyso'r effaith ar bob defnyddiwr gwasanaeth o ddarparu gwasanaethau i un rhyw yn unig.

Pwyntiau i'w hystyried

Rhaid i chi allu dangos bod darparu gwasanaeth ar wahân neu un rhyw yn ddull cymesur o gyflawni nod cyfreithlon. Mae’n arfer da felly i gofnodi’r rhesymau pam yr ydych wedi penderfynu darparu gwasanaeth un rhyw ar wahân, ynghyd ag unrhyw dystiolaeth ategol.

Er enghraifft, rydych wedi dewis darparu ward ysbyty un rhyw oherwydd bod cleifion wedi dweud wrthych fod ganddynt bryderon dilys ynghylch aros ar ward gymysg, e.e. preifatrwydd. Os mai dyma'r rheswm dros eich penderfyniad, byddai'n arfer da cefnogi hyn gyda thystiolaeth, megis arolwg cleifion.

(Atodlen 3, paragraff 28 o Ddeddf Cydraddoldeb 2010)

Os ydych wedi bodloni'r amodau a nodir uchod ac wedi sefydlu gwasanaeth un rhyw ar wahân, dylech ystyried sut y mae pobl draws yn defnyddio'r gwasanaeth. Wrth ystyried eich dull gweithredu ac wrth wneud penderfyniadau, rhaid i chi fodloni'r amodau a nodir o dan y darpariaethau newid rhyw.

O dan y darpariaethau hyn, rhaid i'ch dull gweithredu fod yn ddull cymesur o gyflawni nod cyfreithlon. Bydd hyn yn dibynnu ar natur y gwasanaeth a gall gysylltu â'r rheswm pam fod angen y gwasanaeth un rhyw neu ar wahân. Er enghraifft, gallai preifatrwydd ac urddas eraill fod yn nod cyfreithlon. Rhaid i chi wedyn ddangos bod eich gweithred yn ffordd gymesur o gyrraedd y nod hwnnw. Mae hyn yn gofyn i chi gydbwyso'r effaith ar bob defnyddiwr gwasanaeth.

Os yw’r toiledau a ddarperir gennych ar gyfer defnyddwyr gwasanaeth hefyd yn cael eu defnyddio fel toiledau staff, bydd angen i chi hefyd ystyried Rheoliadau Gweithle (Iechyd, Diogelwch a Lles) 1992 sy’n ei gwneud yn ofynnol i gyflogwyr ddarparu nifer penodol o doiledau a darparu toiledau a chyfleusterau ymolchi ar wahân ar gyfer dynion a merched mewn rhai amgylchiadau.   Mae canllawiau ar gael ar wefan yr Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch.

Wrth wneud penderfyniadau, dylech ystyried y canlynol:

1. Trin pob unigolyn ag urddas a pharch

Wrth wneud a chymhwyso penderfyniadau, trin pob unigolyn ag urddas a pharch.

2. Byddwch yn ymwybodol y gall pobl draws fod angen mynediad at wasanaethau sy'n ymwneud â'u rhyw biolegol.

Mewn achosion o’r fath, trafodwch gyda’r person traws y ffordd orau i’w alluogi i gael mynediad at y gwasanaeth sy’n diwallu ei anghenion.

3. Datblygu a chymhwyso polisi

Efallai y bydd yn ddefnyddiol i rai darparwyr gwasanaethau gael polisi ar gyfer darparu gwasanaethau i bobl draws. Lle mae hyn yn wir, rydym yn argymell eich bod yn datblygu polisi. Fodd bynnag, mewn rhai sefyllfaoedd efallai y bydd angen i chi ystyried a yw'r amgylchiadau penodol yn cyfiawnhau gwyro oddi wrth y polisi. Dylai eich polisi nodi meini prawf clir sy'n caniatáu ichi ystyried amgylchiadau penodol.

4. Ystyried hawliau ac anghenion pobl drawsrywiol ochr yn ochr â hawliau ac anghenion defnyddwyr gwasanaethau eraill.
5. Rhaid i chi geisio cydbwyso gwahanol ddiddordebau ac anghenion y rhai sy'n defnyddio, neu sy'n dymuno defnyddio, eich gwasanaeth.

Dylech ystyried yr effaith ar bob defnyddiwr gwasanaeth ac anghenion pob un ohonynt. Meddyliwch sut y bydd eich gweithredoedd yn effeithio ar bobl drawsrywiol a defnyddwyr gwasanaeth eraill. Ystyriwch opsiynau llai cyfyngol lle bo modd.

Mae'n fwyaf tebygol o fod yn gymesur eithrio, addasu neu gyfyngu ar fynediad pobl draws pan fo gan ddarparwr gwasanaeth adnoddau cyfyngedig a lle ffisegol i newid y ffordd y darperir y gwasanaeth neu os yw'n delio â grwpiau ag anghenion penodol; er enghraifft, merched sy'n ddioddefwyr ymosodiad rhywiol gwrywaidd a allai deimlo na allant gymryd rhan ym mhresenoldeb rhywun y maent yn ei ystyried yn wrywaidd.

6. Cofnodi’r sylfaen dystiolaeth a’r rhesymeg dros wneud penderfyniadau

Dylech gofnodi rhesymau a thystiolaeth dros eich polisi. Lle gwneir penderfyniad i wyro oddi wrth y polisi cyffredinol mewn achos penodol, yna dylid cofnodi'r rhesymau dros hyn.

Atebwch y cwestiynau canlynol os ydych yn ystyried cyfyngu mynediad i, neu eithrio pobl draws o'ch gwasanaeth:

1. Beth yw'r rhesymau pam y credwch y gallai fod angen i chi addasu neu gyfyngu ar fynediad neu eithrio pobl draws o'ch gwasanaeth?

Cofiwch fod yn rhaid i chi ddangos bod rheswm da yn seiliedig ar dystiolaeth. Er enghraifft, urddas, preifatrwydd, atal trawma neu sicrhau iechyd a diogelwch eraill.

2. A fyddai addasu neu gyfyngu ar fynediad neu eithrio pobl draws o'ch gwasanaeth mewn gwirionedd yn eich helpu i gyflawni hyn?

Os na fyddai, gallai fod yn anghyfreithlon gwahardd pobl draws, neu addasu neu gyfyngu ar eu mynediad i'ch gwasanaeth.

3. Bydd angen i chi gydbwyso buddiannau pobl draws gyda rhai defnyddwyr gwasanaeth eraill. A yw'r rheswm dros gyfyngu ar fynediad neu wahardd pobl draws o'ch gwasanaeth yn drech nag unrhyw effeithiau gwahaniaethol yn sgil y driniaeth? (h.y. mae effaith allgau ar bobl draws yn cael ei gorbwyso gan yr effaith ar ddefnyddwyr eraill pe baent yn cael eu cynnwys)

Os nad yw, gallai fod yn anghyfreithlon gwahardd person traws o’r gwasanaeth un rhyw o’r rhyw y mae’n ei gyflwyno neu gyfyngu ar ei fynediad i’r gwasanaeth.

Os ydyw, mae'n debygol o fod yn gyfreithlon i wahardd person traws o'r gwasanaeth un rhyw o'r rhyw y mae'n ei gyflwyno neu addasu neu gyfyngu ar ei fynediad i'r gwasanaeth. Dylech bob amser gydbwyso ac ystyried anghenion gwahanol grwpiau.

Sicrhewch fod staff yn ymwybodol efallai na fydd person traws yn dymuno darparu gwybodaeth bersonol sensitif i chi a dyna yw eu hawl.

Nid oes angen gwybodaeth bersonol arnoch fel Tystysgrif Cydnabod Rhywedd i wneud penderfyniad. Yr unig angen yw i chi benderfynu a yw eich gweithred yn ffordd gymesur o gyflawni nod cyfreithlon. Mae risg o weithredu’n anghyfreithlon p’un a oes gan y person Dystysgrif Cydnabod Rhywedd ai peidio. Felly nid yw'r eithriadau a amlinellir yn y canllaw hwn yn dibynnu a oes gan unigolyn Dystysgrif Cydnabod Rhywedd ai peidio.

Nid oes angen i berson feddu ar Dystysgrif Cydnabod Rhywedd i gael ei amddiffyn o dan nodwedd ailbennu rhywedd. Ni ddylech felly ofyn am un wrth benderfynu a ddylid trin rhywun yn wahanol neu eithrio pobl draws o'ch gwasanaeth. Gallai gofyn am un hefyd fod yn groes i hawl rhywun i breifatrwydd.

Os yw person yn datgelu gwybodaeth bersonol, fel eu Tystysgrif Cydnabod Rhywedd neu gais am Dystysgrif Cydnabod Rhywedd, rhaid i chi fod yn ymwybodol o'u hawliau preifatrwydd data. Mewn rhai amgylchiadau mae'n drosedd i rannu gwybodaeth bersonol sy'n ymwneud â meddiant person o Dystysgrif Cydnabod Rhywedd heb eu caniatâd.

Ni ddylech ychwaith wneud rhagdybiaethau ynghylch a yw person yn draws yn seiliedig ar stereoteipiau rhywedd, megis y rhai sy'n seiliedig ar ymddangosiad neu ddillad.

Nodi atebion posibl sy'n lleihau effeithiau gwahaniaethol.

Wrth ragweld senarios posibl a datblygu atebion, gwnewch yn siŵr bob amser eich bod yn cydbwyso anghenion pobl drawsrywiol a defnyddwyr gwasanaeth eraill. Argymhellir eich bod yn trafod gyda defnyddwyr gwasanaethau traws y ffordd orau i'w galluogi i gael mynediad at y gwasanaeth sydd ei angen arnynt.

Defnyddiwch yr wybodaeth rydych wedi'i chasglu ac ystyriwch y ffordd orau o ddiwallu anghenion defnyddwyr gwasanaethau traws yn y dyfodol.

Bydd yn ddefnyddiol defnyddio’r wybodaeth hon i ddatblygu polisi ar gyfer darparu eich gwasanaeth i bobl draws. Efallai y bydd datblygu polisïau hefyd yn gofyn am drafodaethau cyfrinachol gyda defnyddwyr gwasanaeth. Dylid hyfforddi staff ar sut i gymhwyso'r polisi yn gyson. Gallai eich polisi nodi sut y byddwch yn ymdrin â cheisiadau gan bobl drawsrywiol i ddefnyddio’r gwasanaeth a dylai fod yn hygyrch i bawb fel bod pob defnyddiwr gwasanaeth yn gwybod beth i’w ddisgwyl gan y gwasanaeth. Fodd bynnag, mewn rhai sefyllfaoedd efallai y bydd angen i chi ystyried a yw'r amgylchiadau penodol yn cyfiawnhau gwyro oddi wrth y polisi. Dylai eich polisi nodi meini prawf clir sy'n caniatáu ichi ystyried amgylchiadau penodol.

Cymryd camau i leihau’r effaith ar bobl draws os penderfynwch mai eithrio yw’r unig opsiwn.

Er enghraifft, gallech greu rhestr o wasanaethau arbenigol y gallech gyfeirio pobl draws atynt a nodi'r cysylltiadau priodol ar gyfer y gwasanaethau hyn.

Yn dibynnu ar eich gwasanaeth, gall fod yn briodol mewn amgylchiadau arbennig i gyfathrebu eich penderfyniadau.

Rydym yn argymell eich bod yn esbonio:

• pam eich bod wedi gwneud eich penderfyniad, gan gynnwys esboniad o'r dystiolaeth a ddefnyddiwyd gennych i wneud eich penderfyniad
• sut rydych wedi ystyried yr effaith ar bob defnyddiwr gwasanaeth, gan gynnwys pobl draws.

Yn dibynnu ar eich gwasanaeth, efallai y bydd yn briodol esbonio i bobl draws unigol sy'n dymuno defnyddio'r gwasanaeth.

Yn dibynnu ar eich gwasanaeth, lle rydych wedi penderfynu y byddai eithrio, addasu neu gyfyngu mynediad at wasanaeth i bobl draws yn fodd cymesur o gyflawni nod cyfreithlon, efallai y byddai’n briodol esbonio i bobl drawsrywiol unigol sy’n dymuno defnyddio’r gwasanaeth:

• pa opsiynau eraill rydych wedi’u hystyried i’w cynnwys, megis addasu’r gwasanaeth a pham nad yw hyn wedi’i gymhwyso yn eu hamgylchiadau unigol
• os nad yw cynhwysiant llawn yn cael ei ystyried yn bosibl, yr opsiynau ar gyfer eu cynnwys, ond heb roi pwysau ar unrhyw un i'w derbyn
• lle y gallwch, cyfeiriwch at ble y gall pobl ddod o hyd i restr o wasanaethau arbenigol, neu darparwch restr eich hun os oes gennych un.