Rhyddid Mynegiant a Thrafodaeth Barchus Canllawiau i ymgeiswyr gwleidyddol a phleidiau

1. Mae ein cymdeithas wedi’i hadeiladu ar werthoedd sylfaenol democratiaeth, hawliau dynol, cydraddoldeb, rhyddid a rheolaeth y gyfraith. Mae effeithiolrwydd ein democratiaeth yn dibynnu ar ryddid mynegiant a thrafodaeth agored a chadarn y gall pob aelod o gymdeithas gymryd rhan ynddi. Rhaid i bleidiau gwleidyddol ac ymgeiswyr fod yn rhydd i gymryd rhan mewn trafodaeth a dadl a'u hyrwyddo - hyd yn oed pan nad yw eraill yn cytuno â'r safbwyntiau a fynegir, neu hyd yn oed os yw’n peri tramgwydd iddynt.

2. Mae cyfreithiau cydraddoldeb a hawliau dynol ym Mhrydain Fawr yn amddiffyn yr egwyddorion hyn. Mae'r Confensiwn Ewropeaidd ar Hawliau Dynol (ECHR) yn diogelu araith wleidyddol a dadl ar faterion o ddiddordeb cyhoeddus yn gryf. Er bod rhai dyletswyddau Deddf Cydraddoldeb ar bleidiau gwleidyddol, maent yn gymharol gyfyngedig. Mae hyn yn golygu bod pleidiau gwleidyddol ac ymgeiswyr yn mwynhau rhyddid mawr wrth arfer eu hawl i ryddid mynegiant.

3. Mae’r amddiffyniad hwn yn golygu y gall trafodaethau gwleidyddol ym Mhrydain Fawr, yn enwedig yn y cyfnod cyn etholiadau, fod yn ffordd o drafod a phrofi syniadau newydd, heriol, ac weithiau cynhennus, ar lefel leol a chenedlaethol. Mae safleoedd awdurdod a dylanwad pleidiau ac ymgeiswyr yn golygu nid yn unig y gallant fynegi eu syniadau eu hunain, ond gallant hefyd chwarae rhan wirfoddol bwysig wrth greu'r amodau ar gyfer cyfranogiad democrataidd eang a thrafodaeth barchus. Mae etholiadau yn rhoi cyfle arbennig i ystyried sut y gallwn amddiffyn a chynnal yr hawl i ryddid mynegiant i bawb mewn cymdeithas. Mae pobl o bob cefndir ac sydd ag ystod o safbwyntiau yr un mor rhydd ac wedi'u grymuso i gyfrannu at y ddadl.

4. Mae’r canllaw hwn yn ymdrin â dau faes i ymgeiswyr a phleidiau eu hystyried yn y cyfnod cyn etholiadau:

• argymhellion ac egwyddorion ar gyfer trafodaeth barchus a meithrin perthynas dda
• ystyriaethau cyfreithiol a chyfyngiadau ar ryddid mynegiant yn y gyfraith

5. Pan fyddwch yn cynnull trafodaethau neu’n cymryd rhan mewn dadl a disgwrs gwleidyddol, yn bersonol ac mewn fforymau ar-lein fel cyfryngau cymdeithasol, dylech ystyried camau y gallwch eu cymryd i greu amgylchedd lle mae pobl sy’n anghytuno â’i gilydd yn teimlo’n gyfforddus ac yn hyderus i arfer eu hawl i ryddid mynegiant heb ofni gelyniaeth, aflonyddu neu gamdriniaeth . 

6. Dylech fod yn ymwybodol y gall defnyddio ymddygiad brawychus, trallodus a/neu fygythiol gan gynnwys iaith ddifrïol neu sarhaus fod yn drosedd. Gall ymddygiad nad yw’n cyrraedd y trothwy troseddol gael effaith o hyd ar allu unigolion i arfer eu hawl i ryddid mynegiant.

7. Dylech ystyried yn ofalus effeithiau posibl cyfeirio at grwpiau o bobl sy'n rhannu nodwedd warchodedig, megis rhai o hil benodol neu bobl anabl, mewn ffordd ddirmygus.

8. Rydym yn argymell yn gryf eich bod yn osgoi, lle bynnag y bo modd, datgan neu awgrymu bod pobl sy’n rhannu nodwedd warchodedig hefyd yn rhannu nodwedd negyddol benodol, neu gyda’i gilydd ar fai am broblem gymdeithasol benodol. Gall hyn arwain at stereoteipio rhai grwpiau ac rydym wedi gweld rhywfaint o dystiolaeth y gall digwyddiadau gwleidyddol fel refferendwm yr Undeb Ewropeaidd (UE) arwain at bigau mewn troseddau â chymhelliant hiliol neu grefyddol. [1] Gall hefyd gael ‘effaith iasoer’, lle mae pobl o’r grwpiau hyn yn teimlo ofn cymryd rhan mewn dadl.

9. Rydym hefyd yn argymell nad ydych yn difrïo gwrthwynebwyr ar sail eu nodweddion gwarchodedig. Mae ASau a swyddogion etholedig eisoes yn dioddef lefelau annerbyniol o aflonyddu a chamdriniaeth, yn enwedig ar-lein. Gall canolbwyntio ar eu nodweddion gwarchodedig, yn hytrach na’u safbwyntiau gwleidyddol, waethygu hyn. Gall yr aflonyddu a'r cam-drin hwn atal pobl rhag sefyll am swydd neu fynegi barn ddiffuant.

10. Mae rhyddid mynegiant yn hawl amodol. Mae hyn yn golygu bod yna rai rhesymau neu amgylchiadau penodol iawn lle gall cyfyngiadau ar lefaru gael eu gwneud yn ôl y gyfraith, er enghraifft er mwyn atal anhrefn neu droseddu, neu er mwyn amddiffyn enw da neu hawliau pobl eraill.

• Cyfraith droseddol: Mae ymgeiswyr a phleidiau gwleidyddol yn ddarostyngedig i'r gyfraith droseddol o ran cymell trais neu gasineb hiliol neu grefyddol, ymosodiad geiriol, ac ymddygiad anghyfreithlon arall.

• ‘Iaith casineb’: Disgrifir ‘iaith casineb’ gan y Cenhedloedd Unedig (CU)2 fel “cyfathrebu [...], sy'n ymosod ar neu'n defnyddio iaith ddifrïol neu wahaniaethol gan gyfeirio at berson neu grŵp ar sail pwy ydyn nhw, mewn geiriau eraill, yn seiliedig ar eu crefydd, ethnigrwydd, cenedligrwydd, hil, lliw, disgyniad [neu] rhywedd”. Nid yw hwn yn derm a ddiffinnir gan gyfraith y DU. Fodd bynnag, mae peth ymddygiad y gellir ei ddeall neu ei ddisgrifio fel ‘iaith casineb’ yn debygol o fod yn anghyfreithlon. Mae hyn yn cynnwys ffurfiau mynegiant sy’n annog neu’n ysgogi trais, casineb neu wahaniaethu yn erbyn pobl a grwpiau eraill, yn enwedig drwy gyfeirio at eu:

• ethnigrwydd
• cred grefyddol
• rhywedd neu gyfeiriadedd rhywiol
• iaith neu darddiad cenedlaethol
• statws mewnfudo

Os canfyddir bod trosedd wedi’i hysgogi gan ragfarn neu elyniaeth yn seiliedig ar anabledd person, gallai hyn waethygu difrifoldeb y drosedd.

11. Fel yr hawl i ryddid mynegiant, mae hawl pob person i gael ei amddiffyn rhag gwahaniaethu a thrais yn hawliau dynol sylfaenol.3 Rydych yn debygol o fod yn torri’r gyfraith os yw eich mynegiant yn ceisio ysgogi trais, casineb neu wahaniaethu yn erbyn eraill. 4 5

• Deddf Cydraddoldeb: Creodd Deddf Cydraddoldeb 2010 rai dyletswyddau cyfreithiol ar bleidiau gwleidyddol. Yn yr amgylchiadau hyn, mae gwahaniaethu, aflonyddu ac erledigaeth (er enghraifft, yn erbyn aelodau neu ddarpar aelodau o bleidiau) yn anghyfreithlon. Cyfeiriwch at ein harweiniad ar Gyfraith Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn ystod Cyfnod Etholiad i gael mwy o fanylion ynghylch pryd a sut y mae pleidiau gwleidyddol, awdurdodau lleol, swyddogion cyhoeddus ac ymgeiswyr yn cael eu cwmpasu gan gyfraith cydraddoldeb.

12. Dylai pob plaid ei gwneud yn glir yn rheolau ei phlaid na ddylai cynrychiolwyr etholedig wahaniaethu yn erbyn grwpiau â nodweddion gwarchodedig [6] yn y ffordd y maent yn cynrychioli buddiannau eu holl etholwyr.

13. Dylai pleidiau hefyd sicrhau, pan wneir cwynion am unrhyw ymddygiad anghyfreithlon yn erbyn aelodau plaid, yr ymchwilir iddynt yn brydlon ac yn drylwyr. Dylai'r rhai y canfyddir eu bod wedi methu â bodloni'r disgwyliadau hyn fod yn destun gweithdrefnau disgyblu priodol, yn unol â rheolau'r blaid.

[1] EHRC, Monitor Cydraddoldeb a Hawliau Dynol 2023, tudalen 193: 'Gwelwyd cynnydd sydyn mewn troseddau â chymhelliant hiliol neu grefyddol o amgylch digwyddiadau sbarduno gwleidyddol neu derfysgaeth mawr, gan gynnwys refferendwm yr UE, ymosodiadau terfysgol Gorffennaf 2017 a phrotestiadau a gwrth-brotestiadau Black Lives Matter yn haf 2020'.

[2] UN Strategy and Plan of Action on Hate Speech

[3] Er enghraifft, yr hawl i beidio â gwahaniaethu o dan Erthygl 7 o Ddatganiad Cyffredinol o Hawliau Dynol 1948, Erthygl 26 o’r Cyfamod Rhyngwladol ar Hawliau Sifil a Gwleidyddol 1966, Erthygl 5 o Gonfensiwn Dileu Pob Math o Wahaniaethu Hiliol 1969, ac Erthygl 14 Confensiwn Ewropeaidd ar Hawliau Dynol.

[4] Mae Erthygl 20(2) o’r Cyfamod Rhyngwladol ar Hawliau Sifil a Gwleidyddol yn mynnu bod ‘unrhyw eiriolaeth casineb cenedlaethol, hiliol neu grefyddol sy’n gyfystyr ag anogaeth i wahaniaethu, gelyniaeth neu drais yn cael ei wahardd gan y gyfraith’. Gweler hefyd Erthygl 4 o’r Confensiwn ar Ddileu Pob Math o Wahaniaethu ar Sail Hil 1969.

[5] Er enghraifft, Vejdeland ac eraill v Sweden (2014) 58 EHRR 1

[6] Ceir nodweddion perthnasol yn Neddf Cydraddoldeb 2010 (y nodweddion gwarchodedig yw oed, anabledd, ailbennu rhywedd, priodas a phartneriaeth sifil, beichiogrwydd a mamolaeth, hil, crefydd neu gred, rhyw, a chyfeiriadedd rhywiol). Efallai y bydd partïon hefyd am ystyried y grwpiau a restrir o dan y gwaharddiad ar wahaniaethu yn y Confensiwn Ewropeaidd ar Hawliau Dynol (rhyw, hil, lliw, iaith, crefydd, barn wleidyddol neu farn arall, tarddiad cenedlaethol neu gymdeithasol, cysylltiad â lleiafrif cenedlaethol, eiddo, genedigaeth neu statws arall), a diffiniad y system cyfiawnder troseddol o droseddau casineb (anabledd, hil, crefydd neu gred, cyfeiriadedd rhywiol neu hunaniaeth drawsryweddol).